![]() |
![]() |
![]() |
| ![]() |
![]() |
![]() |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ESMIENDAS Y RESPUESTAS
En que se fizo publica la Propuesta Ortografica Provisional de l'Academia de l'Aragonés (febrero de 2010) s'ubrió un plazo de dos meses ta que os miembros d'a comunidat lingüistica analisasen o documento y ninviasen esmiendas ta correchir, amillorar u aportar puntos de vista particulars. Como ya ye sabiu, ixa Propuesta se chestó durant tres anyadas de treballo, basando-nos en una metodolochía rigorosa, lo esprito de consenso y a coherencia. Pasan de cient as esmiendas recibidas, d'as que n'hemos dau treslau a 93 que cumpliban, alto u baixo, los requisitos planteyaus. Atras que yeran solas opinions, u que no materializaban esmiendas concretas, s'han refusau como tals esmiendas (anque han estau leyidas y mereixen os nuestros respectos) y no las contestamos aquí. Hemos numerau as esmiendas ta poder seguir un orden y tener-las referenciadas. Belunas han estau acceptadas y belatras no, pero todas nos han serviu ta revisar, reflexionar y fer comprebacions. Belunas planteyaban simples, pero importants, correccions d'errors; atras pretendeban cambios sustancials de difícil encaixe en una propuesta que ha naixiu d'o consenso entre muitos puntos de vista diferents. A totz es esmendants lis queremos contrimostrar un profundo agradeiximiento, que ye cierto y sincero, y esperamos d'ells a comprensión por a dificultat d'o nuestro treballo y l'absolución si en bella cosa nos hemos trafucau. Valoramos as horas invertidas en o treballo porque sabemos de primer man quánto cuesta analisar os documentos (a propia Propuesta, Edacar 6, y o Documento de Prencipios y Criterios, Edacar 5), apercazar l'alcance d'a normativa, valorar o que ye esmendable y plasmar-lo por escrito, en muitos casos con una excelent altura scientifica. Lo valoramos y l'agradeixemos. En bells documentos presentaus no se leyen con claridat quantos simbolos, especialment foneticos u fonolochicos, segurament por no haber-los incrustau os autors en os archivos. Debant d'ixo no podemos fer res, encara que o sentiu u o conteniu d'a esmienda queda esclatero de todas trazas. Contino van as esmiendas y, agora ya sí, se podrá comprebar a suya incidencia en a Propuesta Ortografica que en istos zaguers meses hemos rematau y li hemos tirau a provisionalidat. Gracias y a seguir treballando por a luenga. ESMIENDA 1 modificación: Localización d'o texto que s'esmienda: pag 19 O texto actual diz: “asinas como en posición final en las formas benasquesas bony…” A esmienda que se presienta ye: “asinas como en posición final en las formas ribagorzanas bony…” En qualsiquier caso, MOTIVACIÓN y chustificación d'a esmienda: É esperablle que ny’i-haiga més llugars ribagorzanos de’s ríos Esera- Isabana que utilicen parolas que se beneficien de estas excepcions aplicables al benasqués, como ya el documento preveye en la pagina 18. R: Ye razonable o que s'esmienda como corrección porque a casuistica de -ny en posición final se troba tamién en atras parlas ribagorzanas y de transición. S’accepta. ESMIENDA 2 Anyadiencia: Localización an que debe anyadir-se (apartau u pachina): pag 24, parrafo 2.2.11.1. a continuación dels eixemplos “…lonchitud, ciutat, verdat,etc. Valorar lo mesmo en el parrafo 2.2.11.2
A esmienda presentada ye: “etc. En cualques casos os sufixos masculinos en –é/er/ed (procedentes de –ETUM) se admitirán en a escritura, pero no se considerarán ni normativas ni recomendadas. Asinas pues , se admitirá que se escriba mocé, poqué quan se quiera refleixar una pronuncia dialectal.” En qualsiquier caso, MOTIVACIÓN y chustificación d'a esmienda: Esta forma de pronuncia (especialment la de tipo –é) é molt tradicional en la mayor parte del territorio, y facilita la diferenciación ocasional, que puede ser interesant a nivel literario, entre Fonz/ y Monzón, per eixemplo, en determinaus contextos. La aplicación del esquema ribagorzano respecto a la palatalización podeba ser útil pa permitir la matización dialectal. R: Ista esmienda creba quasi totz es prencipios, especialment o de coherencia paradigmatica. SE DESESTIMA. ESMIENDA 3 modificación: Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.3.1. O texto actual diz: “expresions y intercheccions con o fonema /x/: ha ha, he he, hibo, holio, etc.” A esmienda que se presienta ye: S’abría d’emplegar a letra “j” ta iste fonema. En qualsiquier caso, MOTIVACIÓN y chustificación d'a esmienda: Puesto que en aragonés cheneral a letra “h” no se pronunzia (eszeuto bella escepzión), ye una mica raro que en as interchezions sí que se pronunzie. Creigo que ye millor que se faiga serbir a letra “j” ta isto porque, anque nomás seiga por zercanía a lo castellán, a chen en cheneral asozia iste fonema a o “j”. R: A identificación de <j> con a pronuncia [x] ye fruito de l'alfabetización exclusiva en castellano y por ixo s'ha manteniu ista correspondencia en onomastica hispanica. Historicament, ixe grafema ha teniu en aragonés un valor consonantico palatal. En formas expresivas y en parolas d'orichen gascón u anglés (en iste caso con mes neolochismos cada diya), no tien sentiu fer correspondencia entre ixe grafema y a pronuncia velar, por o que s'ha preferiu una solución mes internacional. Se veiga la contestación a la esmienda 32. SE DESESTIMA. ESMIENDA 4 modificación: Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.4.3. O texto actual diz: “Lo dígrafo ny (enye) representa en aragonés … como desenyermar.” A esmienda que se presienta ye: O fonema palatal nasal abría d’estar represantau por atra letra o dígrafo. A “ñ”, “nn”, “gn” u atra opzión sería millor. En qualsiquier caso, MOTIVACIÓN y chustificación d'a esmienda: D’a mesma traza que en o prologo se dize que a letra “ñ” ye masiau ligada a lo castellán, creigo que o dígrafo “ny” ye masiau ligado a lo catalán (independienmén de l’aragonesidá d’ixe dígrafo). Emplegar o dígrafo “ny” puede trayer problemas ya que, por a razón que seiga, gran parti d’os aragoneses tienen una gran confrontazión con Cataluña. Ista ye a razón por a que creigo que fería más onra a la luenga emplegar atra opzión que no “faiga fastio” a la mayor parti d’os aragoneses.
R: Ista esmienda no aporta un razonamiento contrastable ni se vei causa-efecto. En qualsiquier caso, l'anticatalanismo d'una persona u d'una presunta "gran parti d'os aragoneses" (ni que siga cierto, ni que no, ni que siga comprebable, ni que numericament sobrepuyás o numero de "simpatizants" u de "no confrontaus" con Catalunya), no ye una motivación acceptable. Lo digrafo ny no ye propio de Catalunya, sino que ye historico en aragonés y en catalán, (luenga de buena part de Catalunya, Valencia, Balears, Aragón...). L'argumento ye extralingüistico, prebablement incierto (cosa que tampoco no ye important) y, por tanto, improcedent. SE DESESTIMA. ESMIENDA 5 modificación: Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.5.2 O texto actual diz: Voluntariedat d’accentuación grafica A esmienda que se presienta ye: Creigo que en iste inte no podemos prescindir d’as tillas en aragonés. No semos devant d’una luenga prou afincata como ta ixo. As tillas proporcionan á qui quiera aprender-la, u á qui se trobe devant d’ella, una valiosa información sobre a suya prosodia. L’aragonés no ye en a mesma situación que o castellán que, estando una miqueta estremos, sí que podría prescindir-ne, eixo sí, estando una miqueta estremos. Estoi que s’han d’elaborar, copiar u adaptar unas normas d’accentuación ta l’aragonés. CONTESTACIÓN: Quan se diz que un sistema de tillas facilita l'aprendizache d'a lectoscritura, en realidat se fa referencia a una interpretación teorica de l'aplicación d'unas normas que no se veye refrendada por a practica y as experiencias docents. A verdaderament valiosa información sobre totz es aspectos d'una parola se troba en os diccionarios; un diccionario que omite a información sobre a pronuncia ye defectuoso, bien porque a luenga en a que ye vehicular no ha definiu suficientment (u satisfactoriament) una ortofonía, bien porque se considera que ixa información ye prescindible ta o publico ta lo que va destinau. En determinadas luengas, os diccionarios normativos prescinden d'información prosodica por considerar que a sola forma escrita ya ye suficient ta deducir a suya formulación oral, mientres que os diccionarios bilingües sí contienen ixa información; allora, ye a previsión que se fa d'o destinatario d'a obra o que marca que ixa información siga pertinent u no. Obligar a totz os parladors d'una luenga a marcar a tonicidat de todas as parolas en totz es textos que escriban, ye presumir que totz es textos tienen como finalidat l'aprendizache d'a luenga por parti d'os lectors; y ixo sí ye una presunción maximalista que implica “por si alcaso”. Por cuentra, os textos (y repertorios, glosarios, etc.) elaboraus ta l'aprendizache d'una luenga han de contemplar un amplo ventallo d'informacions que s'han de facilitar a los lectors, incluida la pronuncia y a prosodia. Tant important en a interpretación d'un texto puede estar a tonicidat (a primaria, la segundaria en determinadas parolas) como a correcta entonación de clausulas; pero no a todas ixas qüestions se lis da treslau en as normas ortograficas d'as diferents luengas. Se veiga tamién a contestación a las esmiendas 12-31/12-32. SE DESETIMA ESMIENDA 6 modificación: Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): TRES MODIFICACIONS EN 2.2.3.2. / 2. 2. 8. 1. / 2. 2. 6. O texto actual diz: 2. 2. 3. 2. J j A letra j (i larga) s’admite en l’alfabeto aragonés ta representar os fonemas /x/ y /t/ en extrancherismos, terminos scientificos y toponimos u antroponimos, asinas como los suyos derivaus, que no son propios d’a nuestra luenga ni tienen adaptación fonetica. Asinas, escribiremos j con realización /t/ en voces como joules, junior, banjo, jet set, Nueva Jersei, Johanesburgo, Jordi, etc., mirando d’adaptar-las a’l sistema fonolochico de l’aragonés. A esmienda que se presienta ye: Se reserva este grafema nomas ta os fonemas /x/ y /t/ en extrancherismos y a lo menos en a representacion de o fonema /t/ habria d'estar considerada tamién ta las formas etimolochicament propias d'a luenga: justicia, juge, judicio,...(<iustitia,<iudicem,...) jinebro (<iuniperus) joven, jitar, jentar, jornada jaqueta (<jaque?, tipo d'abrigo), jubo, jugar, juego, junta, ajuntar, jupa, ... Modificación 2: O texto actual diz: 2. 2. 8. 1. G g A letra g represienta lo fonema velar sonoro /g/ debant d’as vocals a, o y u: agafar, agulla, chugar, chudgar, dezaga, muergo, gorga, lampago, rugby, yeguamen, mariguana, etc. Tamién s’emplega en chunto con atras consonants: anglucioso, glera, gnostico, grau, griso, etc. A letra g tamién puede representar os fonemas /x/ y /t/ en extrancherismos, terminos scientificos, antroponimos y toponimos foranos como en os siguients casos: Argentina [arten'tina], Los Angeles [losan'teles], Algete [al'xete], etc. A esmienda que se presienta ye: Igual como o grafema J, caldria considerar a representacion de o fonema /t/ ta las formas etimolochicament propias d'a luenga, respetando afixos internacionals: general, genullo, genetico, generar, gelo, gelatina, gepa, geniva, geso, algez, germano, germanico, gent, gentilicio, gigant, gitano, girar, giba, -logia: biologia, psicologia, logia,... geo-: geologia, geografia, geodesica,... -age: parlage, garage, mesage, viage, trage,... reloj?, relog?, reloch? Modificación 3: O texto actual diz: 2. 2. 6. Digrafo Ch ch Lo digrafo ch (che) represienta lo fonema palatal oclusivo ixordo /t/ en qualsiquier posición: adchectivo, achuntar, alforcha, anchel, Chaca, cheografía, chent, chirmán, choben, Chusé, chusto, napech, reloch, salvache, trachinar, etc. En l'adaptación d'arcaísmos, se substituirá con este digrafo as grafías palatals meyevals (por un regular <j>, >i>, <tj>, <tg>, <dg>, <g>, estas debant de e y i, anque en ocasions en atros contextos): chuche, archent, boscache, pontache, choya, alienichena, etc. En ocasions ya se troban con o digrafo: cirurchano, chitar, punchar, tocho, achaquia, fanocha, etc. A esmienda que se presienta ye: 2.2.2.6. Ch ch Caldria sacar as sustitucions de os grupos medievals j, g, dg, i, tj, tg, por este digrafo quand ye etimolochica. Y nomas quedaría as solucions d'atras etimolochias: Chandrio, chandro, chaminera, tocho, coloracho, regacho, chisla, charrada, chopar, chusmiar,... En qualsiquier caso, MOTIVACIÓN y chustificación d'a esmienda: Esta propuesta ortografica alfonsa en a consideracion de a necesidat de una adaptacion de neologismos que permita considerar a l'aragones una luenga romanica normal, pero si pensamos a nivel educativo y dada a total voluntariedat de o suyo cursage en a present lei de luengas hemos de dar puntos a favor de l'aprendizage de l'aragones. Debant de as opcions l'aragones ha de dar un valor anyadiu y ixe ye o de fer de puent enta atras luengas romanicas mas potents como o catalan u o frances, y por atra parte un acercamiento a la luenga mai, o latin, fendo atractivo o mantenimiento y a posible expansion de l'aragones. Este ye l'unico punto que contradiz este prencipio. Si se reintroduz a j ta representar a /t/ etimologica quand un alumno estudia en naturals o genero juniperus lo podra relacionar con o jinebro, si escribe jitar, entenderá millor que sería projectar, injectar,... Lo mesmo ta la g, pos reconoixer afixos tan universals como geo-, -logia, mesmo con os suyos derivaus -logo, ...u afixos propios como -age, en relacion con a etimologia como con as luengas modernas más populosas y potents. Antimás o diferent grau de castellanizacion nos fa veyer que mientres en bells dialectos a conservacion fonetica ye practicament total, en atros dialectos más de transicion o grau de conservacion ye menor, asinas si se diz “cheso” pero se diz “algez”, “mesache” pero “traje”, ye mas coherent escribir con a mesma grafia (geso, algez; mesage, trage) y recuperar a pronunciacion a “ch”, encara que s'haiga perdiu fa tiempo Se puede fer que o costumbre a pronunciar /x/ se revierta a pronuciar /t/ recuperando as pronuncias propias, mirando de seguir as caracteristicas propias, más que más si este carácter no ye esencial en o reconoiximiento de a luenga. Ta veyer a freqüencia d'estos grafemas presentamos tres textos con diferents modelos de luenga (medieval y dos aragoneses comuns) ta veyer como quedarian con a grafia propuesta aquí comparada con a orichinal asinas como con a propuesta de l'academia. Reloch de Pocha (pag. 69) En l'atrocanto d'a güega (pag. 33) La peripecia del Puente de Piedra de Zaragoza durante la Edad Media. (pag. 118) Nos planteamos as siguients preguntas: Comparando os textos, an que se prenen as formas d'a mía propuesta ¿A luenga escrita se reconoix como aragonesa sin diferenciar-la con a “ch”? ¿Cómo d'alta ye a freqüencia de estas formas, prou como ta que siga incomoda esta solucion?
R: Tanto a propuesta como l'argumentación son viellos conoixius d'a Comisión, han estau tractaus fondament y s'ha visto que, encara que no se respecte a historicidat (ni a grafía etimolochica, anque sí a correspondencia entre grafía etimolochica y grafia moderna), ye mes important o planteyamiento identitario en una situación sociolingüistica de glotofachia y colonialismo lingüistico. SE DESESTIMA.
ESMIENDA 7:
a) En os arabismos s’ha d’esferenciar kh y h, ye decir, os que tienen una kha velar (Kharcha) y una ha aspirata. Son razons etimolochicas en una luenga que n’hemos amprau muitas parabras. En casos d’antigos etnonimos turqueses que en anglés y francés s’escriben con Kh, como os Khazaros d’a Mar Negra sería bueno d’escribir-lo en aragonés con Kh pa diferenciar-lo d’os actuals Hazaras d’Afganistán. b) O digrafo Kh, que se pronunciaría como a j velar castellana, podría admitir una pronunciación /k/ en determinatas parabras cuan se’n tienga conoixencia en un texto meyebal (d’ixas parabras u de belunas d’ixa familia): khan, Abkhasia, Kherson, Khorezm. A parabra ‘’can’’ sale en textos meyevals como o Libro de Marco Polo, o Libro de las Maraviellas del Mundo y Flor de las Ystorias d’Orient. ‘’Avaschia’’ sale en o Libro de los Emperadores y Abcas/Abchas en la Flor de las Ystorias d’Orient. ‘’Chersón’’ sale en o Libro de los Emperadors, y a ch representa /k/ (hi habió un copista-traductor italián, u siga que no reflexaba a pronunciación d'a letra Xi en griego bizantín). Corasina sale en la Flor de las Ystorias d’Orient y tien relación con a etimolochía d’Algoritmo (Al Khorezmí). En aragonés meyeval a sovén s’escribiba ‘’ch’’ representando o fonema /k/ cuan i heba una etimolochía a partir d’a letra Xi griega (christianos). R: Introducir criterios d'adaptación d'extrancherismos de totz es alfabetos d'o mundo, a lo menos ta exotoponimia, ye una fayena difícil y que se prolargará en o tiempo. Segurament ista esmienda ye razonable, pero no contamos por agora con prous conoiximientos ta acceptar-la ni ta refusar-la. Si bien l'alfabeto turco moderno, feito sobre l'alfabeto latino, nos puet servir d'achuda ta determinaus casos, a casuistica en luengas altaicas, semiticas u iranias (por meter-ne bells eixemplos) ye tan important y diversa que no podemos prener decisions chenerals, sino que s'habrán de fer planteyamientos por comunidatz lingüisticas. En tot caso, no se considera inapropiau l'uso de <kh> quan ixa grafía corresponda a una realidat cultural, siempre asociada a una pronuncia fricativa velar ixorda: Chinguis Khan, Kazakhstan, etc. Manimenos, ta nombres comuns (fueras de chentilicios, que han de tener correspondencia con a toponimia), por un regular o fonema fricativo velar ixordo s'ha de representar con o grafema <h>, a menos que se tracte d'onomastica d'orichen hispano que mantienga la grafía <j> u <g>. ESMIENDA 8: Zebra podría escribir-se con ‘’c’’. A suya etimolochía seguntes beluns ye Equus ferus > Eciferus. Existe a voz antiga ‘’Encebro’’ que seguntes Agustín Ventura Conejero ye d’o mesmo orichen, y existe a teoría que a denominación presuntament portuguesa de cebra deriva d’a denominación d’o encebro en os iberorromances y lo identifican con o caballo sorrayano actual d’o norte de Portugal. R: Cualsiquier decisión presa sobre una etimolochía incierta, anque prebable, estaría menazada por a posible error. A realidat ye que todas as luengas d'arredol, a excepción d’o espanyol, grafían ista parola con <z>, sendo a suya pronuncia la d'una ese sonora (/z/), o que mete en entredito que pudiés provenir de l'etimo propuesto. Dada la forma grafica en a mayoría de luengas, no pareix lochico aliniar-se con o espanyol ta ista parola sin d'una chustificación solida. ESMIENDA 9: Chelosía. Ye posible que haiga existito chelosía porque en o castellán d’o sieglo XVI d’Aragón s’escribiba ‘’gelosía’’. En Mosqueruela trobamos o toponimo “Las Gerusías”. R: Existe buena cosa de parolas derivadas de l'etimo ZELUS, documentando-se en aragonés clasico gelosia y geloso (se veiga Lexicon de Mackenzie), que bien pueden actualizar-se como "chelosía" y "cheloso"; pero tamién cal considerar que os verbos latinos CELARE (=amagar, zaboyar) y ZELARE (=cosirar, emular) han dau un important numero de voces que se troban documentadas d'antigo y son d'uso moderno, por o que s'han d'escribir seguntes o criterio etimolochico. Asinas, as menas de reixas que se clamen zelosías deberán presentar o grafema <z>.
ESMIENDA 10: Los Angeles y Johanesburgo d’alcuerdo, Argentina, y Guadalajara ya no tanto. En os casos de Los Angeles, Johanesburgo, etc...trobo que ye un acierto mantener a grafía y recomendar a pronunciación con ‘’ch’’ que ye a realización enxordida d’o fonema anglés origichinal. Trobo que tenendo parabras como ‘’Archent’’ y adaptando cultismos dende o latín con –RG- como –rch- no cal escribir ‘’Argentina’’. En o caso de Guadalajara existioron as formas ‘’Guadalachara’’ y ‘’Guadalfachara’’ en aragonés, escritas con ‘’j’’ u con ‘’i’’, sería recomendable recordarlo, pa no cayer en a xeada nagoriana improvisata “fer-lo tot aragonés posando X”, encara que ye un feito que cuasi totz os exotoponimos son perditos en a luenga viva. R: Quan en as luengas d'orichen os grafemas <j>, <g(e, i)>, represientan un fonema palatal, o lochico ye asimilar a suya pronuncia a lo sistema fonolochico aragonés, y no pas adaptar (u xamplar) o sistema fonolochico a pronuncias foranas. Quan no exista un termino aragonés historico ta un exotoponimo, lo lochico ye adaptar-lo con as modificacions imprescindibles a lo nuestro sistema grafico, chunto con as recomendacions de pronuncia adequadas. Por tanto, ixe ye o caso d'o toponimo Argentina. En a exotoponimia d'o mundo hispanafono, los grafemas <j>, <g(e, i)> represientan un fonema velar. L'eixemplo de Guadalajara igual ye erronio, ya que se cita como toponimo historico Guadalachara, y segurament ixa habrá d'estar a denominación quan pertoque decidir-lo, en o caso d'a ciudat manchega; manimenos, os casos de Guadalaja de Mexico y Colombia pueden recibir atro tractamiento. ESMIENDA 11: Exalón, Exatiel, Exiloca, Exulv, Exea d’Albarrazín, Exarc S’ha de contemplar que en a luenga meyeval a vegatas, sobre tot en os sieglos més tardanos a xe inicial iba acompanyata d’una ‘’e’’ debant: Exalón, Exatiel, Exiloca, Exulv, Exea d’Albarrazín, Exarc. N’estos casos no s’ha d’escribir nunca una ‘’i’’ enantes (*‘’Eix’’) porque a mesma ‘’e’’ en ye o equivalent. A tendencia a decir ‘’exarc’’ ye a mesma que en belsetán y chistabín a dicir ‘’ixartiello’’, ‘’ixingardana’’, etc.. R: Entre a endotoponimia y a exotoponimia, contamos con un numero important de toponimos que en l'actualidat no perteneixen a o territorio lingüistico de l'aragonés, pero sí a lo suyo territorio historico. Ciertament, ixa toponimia ha de tener un tractamiento diferenciau que faiga compatibles as grafías clasicas y a grafía moderna. A vacilación x-/ix- se concreta en l'Alto Aragón en eixemplos toponimicos como Xabierre/Ixabierre, que tienen o suyo paralelismo, como se diz en a esmienda, en una vacilación x-/ex- que podemos considerar mes historica que cheografica: no faltan citas historicas d'a forma Exavierre u Exabierre en l'Alto Aragón, que han evolucionau enta Xabierre en l'occident, y ta Ixabierre, enta l'orient (y en iste caso, posiblement, pasando por *Eixabierre). Ya que a castellanización d'ixos territorios meridionals ye anterior a la definición actual de formas, pareixe lochico considerar que se dé o mesmo tractamiento a las formas con ex- que a las formas con ix-, quan siga claro que o toponimo ha d'estar con Ex- y no pas con X-, ya que en casos de vacilacions tant posible ye una protesis como una aferesis. En tot caso, a toponimia requiere que se concreten (y oficialicen) formas unicas, nunca doples, a partir de criterios establius y de documentación de formas. As normas aplicables a toponimia han de valer tamién ta os chentilicios que se'n derivan. ESMIENDA 12: Referencias a las transliteracions dende l’arabe. As parabras arabes con letra xin se transliterarían con xe y as parabras arabes (u d’o mundo islamico) con letra chin lo farían con ‘’che’’ u con ‘’dj’’, nunca con ‘’y’’. Azerbaichán, Azerbaichano, Azerbaichanés e nunca *Azerbayán, *Azerbayano *Azerbayanés, que provienen d’a transliteración en castellán, en totas as luengas se transliteran con g u j, y en as luengas con alfabeto arabe y que no son semiticas tamién lo escriben con letra chin. O etnonimo lo escribimos como ‘’azerí’’ susceptible d’adaptar-lo como ‘’azerín’’ pero no lo femos por l’inte por existir en aragonés meyeval casos de no adaptación d’o sufixo arabe-orientalizant. Tamién sería xiísmo xiita u xií y no *chiita, que ha arribato en lo castellán con a influyencia d’a ortografía francesa. R: En o venidero se fará una propuesta de transliteración y/u transcripción dende bellas luengas con transcendencia internacional que emplegan alfabetos diferents d’o latino.
ESMIENDA 13: Bels etnonimos que posatz como eixemplo como ‘’berebers’’ serían en aragonés ‘’berbers’’ millor d’alcuerdo con a pronunciación aragonesa, y tenemos o toponimo meyeval Berbería. A forma ‘’berebere’’ d’o castellán provién de l’adaptación dende a luenga y ortografía francesa por vía culta u periodistica. O etnonimo ‘’eslaus’’ ye una buena adaptación pero no se si ye documentato, si que en ye ‘’slavón’’, ‘’sclavón’’, y as tierras de slaus, ditas en conchunto ‘’sclavonia’’, etc…tot vien dende o griego ‘’sclavenoi’’ u bella cosa pareixita. R: A partir d'o toponimo Berbería, tien lochica que l'etnonimo siga berber. Rancando d'as etimolochías baixo latinas SLAVUS y SCLAVUS, variant a segunda d'a primera, s'han especializau en as luengas romances dos familias lexicas, una dende SLAV- que fa referencia a un conchunto d'etnias y luengas, y atra dende SCLAV- ta referir a chusmisión extrema d'una persona a atra. Consideramos que s'ha de mantener ixa duplicidat lexematica encara que en aragonés clasico no haigamos puesto documentar soque sclau, sclao, sclavon, etc. ESMIENDA 14 (multiple): 1- Modificación: 2.2.2.1 Si por estetica s’emplega c con son de θ debant d’as bocals e y i, se i fa siempre, sin excepcions (fueras d'os tecnicismos, con os que pueden emplegar-se dople grafía [cinc u zinc. Pero zebra, bronze, azuzena, etc. no son tecnicismos]). 2.2.2.5. Si emplegamos o digrafo qu- ta qua, qüe, qüi, quo. S’emplega siempre sin excepcions. 2.2.4.1. a) S’escribe siempre m debant de b, m y p (¿en muitas ocasiones debant de m?) Siempre sin excepcions. b) Mnemotecnia, mnemotecnica y mnemotecnico, son parolas que n'emplegamos cuatro y tamién son “tecnicas”, asinas que puede adempribiar-se dople grafía. 2.2.1.2. As ves baixas no son precisas, pero si por ESTETICA ya cal meter-ne, que siga con una norma esclatera y siempre. Si ixa norma fa que, etimolochicament, atras “hagan daño a la vista” nos fricaremos colirio. A ortografía ha d’estar simpla. Problemas que i surten: nombres propios y extrancherismos reyals [¿reals?] ( no asimilaus). Posible solución: S’adempribia doble grafía, puede meter-se v. 2- Anyadiencia: 5. Mantener as tillas, que sí son precisas, por practicas, no “ por si una persona que no conoix a lengua ha de leyer un testo". Sino por si una persona que conoix a lengua, no conoix ixa parola. 3- Supresión: 2.2.3.1.As aches no son precisas. No pasa cosa si “treballando con os costaus d’un exagono no i trobamos garra ipotenusa”. Sé que ficar-ie “h” ye o que “nos pide el cuerpo porque su ausencia nos hace mal a los ojos” (á o mío ordenador tamién, no para de corechir-me-lo), pero á os italianos ¿tamién lis fan mal os güellos? Problemas que i surten: nombres propios y extrancherismos reyals ( no asimilaus). Posible solución: S’adempribia dople grafía. 2.1.6. En a practica quasi no bi ha cultismos. (Ya se que cultismo ye a parola que se pilla directament d’o latín u griego, y sí bi’n ha). Pero si a chent los emplega de contino no cal considerar-los cultismos. Atra cosa son os tecnicismos emplegaus nomás que t'articlos especializaus, tesinas u dotoraus, y ta isto tamién puede emplegar-se dople grafía ( Zinc, hemoglobina, psiquiatría), pero no s'embolica la ortografía. 2.2.10. a) sce- y sci- No ye precisa 2.2.13. “Quan iste soniu deribe d’a seqüencia inicial HĚ- s’escribirá hie- …” Sacar as excepcions. MOTIVACIÓN Y CHUSTIFICACIÓN D'A ESMIENDA: Istas alegacións no son de carácter filolochico-cientifico (soi seguro que o treballo cientifico ye cuasi perfecto), son de carácter filolochico-filosofico. A ortografía ha d’estar simpla, ta que no siga una cleta que no dixe dentrar-ie nomás que á la chent “culta y leyita”. Por ixo, a etimolochía no puede estar o dios á qui sacrificar futuras cheneracions. (A etimolochía ni sisquiera ye precisa ta estar en o “club” d’a romania.) Sin excepcions d’as normas. Ta los tecnicismos se pueden adempribiar dople grafía (U no). Sé que pareix repetitibo lo de “a dople grafía”, y á belún li pareixerá a saber-lo fato, pero parar qüenta en as poquetas parolas aragonesas que pueden escribir-sen con dople ortografía, y muitas d’ellas quasi no se’n emplegan. R: Tanto los aspectos esmendaus como as motivacions represientan una diversidat de criterios que prebamos de contestar en chunto, por o carácter "filosofico" que lis acumula lo esmendant. As esmiendas concretas quedarán contestadas, en quanto a si s'estiman u no, chunto d'atras que encorran os mesmos obchectivos u que faigan referencia a os mesmos contenius. En quanto a la motivación, se i fan apreciacions obchectivas y d'interpretación variable. Entendemos que "ortografía simpla" se referirá a funcional u fácil, o que puede implicar a facilidat d'aprendizache u a facilidat d'aplicación. Ciertament que a funcionalidat ye un d'os cinco prencipios siguius ta la confección d'a norma ortografica, pero l'aplicación d'os atros quatre fa, necesariament, que existan solucions menos funcionals. A posibilidat de doples grafías ye totalment afuncional, encara que puede resultar "fácil" ta qui escribe tener diversas opcions: pero sólo s'encertará con a grafía correcta si se conoixen previament as opcions posibles. O que se denomina "excepcions", en realidat no son pas irregularidatz respecto a la norma, sino excepcions d'un enunciau. En quanto a los cultismos, no deixan d'estar-ne por mes uso que tiengan.
ESMIENDA 15: Mena d'esmienda [X] Modificación Localización an que debe anyadir-se (apartau u pachina): 2.2.6.2. y 2.2.6.3 A esmienda presentada ye: Tractar a problematica derivada d’a existencia d’a cheminación /ll/ en aragonés, a deseyable representación d’os cultismos que o suyo etimo provienga de ll, y a posible representación unitaria d’os casos diverchents quanto a la suya evolución (ll > // en /’bea/, /’bela, /’bella/). En exposo dos opcions posibles. Opción 1: Habilitar <l·l> ta representar /l/ (u /ll/ en os dialectos que exista) en cultismos con ll en o suyo etimo, parolas patrimonials con /ll/, u casos de simplificación d’ista. Ex.: col·lechio /ko’lletjo/~/ko’letjo/, pol·lución, il·legal, intel·lichencia, etc. y bel·la /bella/~/bela/.
Beneficios: i) Se diferencia graficament a realización palatal y cheminada (u simplificada); ii) Existe o precedent d’o catalán; iii) Aporta diasistematicidat a casos como /bela/~/bella/; iv) S’adequa a criterios d’historicidat en o caso d’os cultismos, de diasistematicidat si s’accepta a suya bivalencia y d’identidat debant d’altras luengas; y v) empra una solución ya prevista ta o caso particular d’o belsetán y le da una función mayor en o sistema, permitindo a suya cheneralización. Problemas: i) nomás existe ista mesma representación en catalán, con a problematica que se’n deriva quanto a la diferencia grafica d’un cultismo respective d’altras luengas como o francés u anglés; ii) en o tratamiento de textos ye un gran problema por a concepción d’ixe <·> como fin de parola a la hora d’a suya segmentación, feito que complica a suya aplicación en as tecnolochías d’o luengache; y iii) no ye una solución historica, ni previsiblement funcional. Opción 2: Habilitar o digrafo <ll> ta que pueda representar // y /l/ (y /ll/ en os dialectos que exista). Afectaría a partrimonials y semicultismos con //, a cultismos derivaus de ll, y a patrimonials con /ll/ u /l/. Ex.: fillo /’fio/, illegal /ile’gal/~/ille’gal/, collaborar, bella /’bea/~/’bella/~/’bela/. Beneficios: i) Cumple criterios historicos por permitir de representar cultismos que nomás se simplifican en castellano, asturiano u gallego. ii) cumple criterios diasistematicos, por permitir una mesma representación ta diferents realizacions (bella /’bea/~/’bella/~/’bela/); iii) tamién d’identitarios, en o caso de cultismos respective d’o castellano y catalán, y, d’altra man, de coherencia con altras luengas como anglés u francés; iv) no introduz garra representación adicional, con a problematica que se’n derivaría (Cf. Opción 1); v) s’integra graficament en o paradigma flexional en o caso especial de bell en caso que se decida o mantenimiento d’ixa solución.
Problemas: i) si se desconoixe a pronunciación d’a parola puede existir dudas en a suya realización en o caso d’os cultismos, cosa que se puede solucionar establindo una lista zarrada, basada en criterios de fornants de parolas (coll-, ill-, poll-, intell-, sill-, etc.), y con o diccionario ortografico. Isto seria también solución ta os problemas con as tecnolochías d’o luengache. ii) puede conducir a equivoco en as realizacions cheminadas, empentando a suya palatalización coincident con altras variedatz. Motivación: 1) Considero problematica a existencia d’a forma <l·l> chustificada nomás ta una variedat en casos puntuals. 2) Trobo inadequada a decisión d’obviar o mantenimiento d’o grupo ll en o conchunto d’a filosofía d’a POP, por criterios historicos y identitarios. 3) Puede estar d’aduya una visión global d’o problema como iste ta empachar diferents realizacions graficas, cosa que derivaría en mayor diasistematicidat si se podesen aunar. Entiendo que ye un problema ista esmienda, pero cal, como minimo, tractar-la, por as caracteristicas particulars de l’aragonés: existencia de /ll/ en bella variedat, simplificación enta /l/ u palatalización enta // en a resta, posibilidat de reprener una tradición grafica medieval chustificada por isto y coincident con altras luengas d’o entorno y prestichiadas; y, finalment, por a oportunidat de tractar o feito de traza uniforme y trobar una solución acceptable en o foro d’a suya entidat. R: Como ya s’entenderá, en o inte en que s’ha formulau una norma d’adaptación de cultismos ye porque s’ha tractau. O mantenimiento de consonants cheminatas queda restrinchiu a “rr”, por correspondencia de pronuncia, y “mm”, “nn”, por chuntura de formants. A conservación en os demás casos sería un artificio de difícil achuste en o diasistema. ESMIENDA 16: Mena d'esmienda [X] Modificación Localización an que debe anyadir-se (apartau u pachina): 4 A esmienda presentada ye: Reconsideración d’a conveniencia u no d’escribir /a’on/ en un formant <aon> u dos <a on>. Motivación: Estudiar u tornar a estudiar iste caso podría fer conoixer motivos por que podría ser más adequada a forma fusionada (casos de agon, an), u no. En qualsiquier caso, explicitar-los si se considera oportuno, asinas como altros criterios (chenerals u especificos) ta a resta de casos d’iste mesmo epigrafe 4. R: En a redacción final se concretan criterios ta escrtiura de parolas deseparadas u tot chunto. ESMIENDA 17: Mena d'esmienda [X] Anyadiencia Localización an que debe anyadir-se (apartau u pachina): 3.1. A esmienda presentada ye: Considerar a posibilidat de representar o grupos cultos latinos que no afecten negativament en l’aplicación d’os principios y criterios establius, y que s’han simplicifau en l’actual propuesta, como dd en <dd> con valor fonetica /d/ en os etimos que se’n deriven. Ex.: addic-, addict-, adduc-, adduct-. Motivación: No trobo que cause problemas o mantenimiento grafico d’o caso dd por parte d’os principios aducius en l’aparato teorico que en ye dezaga. A motivación de ll ya ye explicada en o suyo apartau. R: Se veiga contestación d'a esmienda 15. ESMIENDA 18: Mena d'esmienda [X] Modificación y [X] Anyadiencia Localización an que debe anyadir-se (apartau u pachina): 5 A esmienda presentada ye: Fer una reflexión sobre puntos que se pueden tener en consideración a la hora d’establir un sistema accentual estable y completo dende a diasistematicidat, coherencia paradigmatica, funcionalidat y identidat. En iste sentiu, se podrían estudiar posibilidatz accentuals de diasistematicidat. Como en os casos de <è>, que podría representar /e/, /a/ (u []) en os diftongos /we/, /je/. Por exemplo: pièdra /’pjiedra/~/’pjadra/; yèra /’jera/~/’jara/~[’jra]. Tamién altros casos que marcasen metafonías. Ista reflexión tendría prous contrapartidas (casos atonos fosilizaus u casos que no ye diftongación romance), pero tamién beneficios (diasistematicidat, identidat), y podría estar sustentada fonolochicament, u no, seguntes a teoría lingüistica que se seguise. Motivación: En vista d’a existencia en ista propuesta de casos d’accentuación que no se pueden obviar, como <ü>, d’as motivacions que J.P.M.C. adedica a iste apartau (Esmiendas 31 y 32), y tot pensando en a problematica d’un sistema inestable d’accentuación en l’amostranza y alfabetización en y de l’aragonés, considerando a casuistica d’istas marcas en o tractamiento d’o corpus en as aplicacions informaticas, pero tamién d’un sistema inestable como l’actual, se podría reconsiderar completament iste apartau 5 d’a POP y trobar una solución estable y que no dependa de criterios personals u de lectura d’as propuestas, ye decir, que marce clarament as pautas d’accentuación grafica seguindo os principios d’a POP, y, en definitiva, que sía un sistema (u a suya inexistencia) en a línia d’a resta d’o documento normativo. R: Entendemos que a norma propuesta ye clara y funcional, pero no obliga. As vacilacions, tanto consonanticas como vocalicas, que se dan en muitas voces, responden a una realidat dialectal y a la falta d'un modelo literario fuerte que hese asolau usos y preferencias, pero creyemos que formular un sistema artificioso de tillas pueda aportar confusions y no fixar formas lexicas canonicas. SE DESESTIMA ESMIENDA 19: (esmienda formal: adición d'información). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 1. Alfabeto aragonés. (pachinas 4 y 5). A esmienda que se presienta ye: Anyadir en todas dos tablas (a de letras y de digrafos) dos columnas nuevas: la una, con a representación fonetica d'o nombre d'a letra (ex. /a/, /be/, /θe/…), y a segunda, con exemplos d'uso (de parolas en do se faiga servir ixa letra u digrafo, en do se veigan exemplos d'as diferents realizacions fonolochicas representadas por o grafema). Motivación: As dos propuestas son milloras de redacción. En concreto, a primera creigo que no habría de faltar en garra descripción d'un alfabeto, porque os nombres d'as letras por un regular s'emplegan mas en a comunicación oral que en a escrita (a ormino s'escribe ‘ixo va con m', mas que no ‘ixo va con eme'), u ta letreyar. En os dos casos, ye fácil que s'haiga de leyer o nombre d'a letra sin tener a suya representación escrita, y ye una aduya deixar fixa a pronuncia de cada nombre de letra, mas que mas ta bell una que podría resultar dudosa (‘x','h') igual que o dígrafo ('tz') (se veiga a esmienda referida a o nombre d'os digrafos). D'igual manera, a inclusión d'exemplos d'uso facilita a comprensión en os casos de letras que puedan tener varias realizacions fonolochicas diferents. R: A esmienda ye razonable y amillora lo texto ta una función didactica. Se documentará la explicación de l'alfabeto con eixemplos que faciliten a identificación d'a pronuncia con os grafemas. ESMIENDA 20: (esmienda feble: proposa). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 1. Alfabeto aragonés. (pachina 4). A esmienda que se presienta ye: Considerar a sustitución de bells nombres de letras, u a posibilidat d'emplegar nombres alternativos. En particular, 'j', 'x', y 'y'. Motivación: A solución adoptada t'a letra 'j' = 'i larga' no ye mala, y corresponde con o nombre d'a letra en latín 'i longa', y o nombre mas emplegau en italiano 'i lunga' (tamién 'jota' u 'je'). Con tot y con ixo, podría pareixer estranio decir que un grafema que siempre representa una consonant (/x/ u /tʃ/) siga considerau como una mena de “i”. Nomás ta que se valure, si ye que no s'ha valurau en o proceso previo, proposo d'estudiar a pertinencia de clamar a la letra 'j' como 'iota', u mesmo 'jota'. A segunta presienta l'avantalla de tener o propio grafema en o nombre, pero a desavantalla de tener un nombre que incorpora un fonema estranio. S'emplegan derivaus de 'iota' como nombre d'a luenga en portugués, gallego, castellán, catalán. O mesmo podría decir-se d'o nombre d'a 'y', que represienta en quasi totz os casos (encara que no pas en totz) un fonema consonantico u semiconsonantico. L'alternativa, en iste caso, sería 'ye'. En tot caso, o nombre 'i griega' tiene un uso tradicional en todas as luengas romanicas de l'entorno. Amás, en bells casos procede d'a diftongación d'e breu. O nombre d'a letra “x”, en latín se deciba /'ekse/. Por ixo, o nombre en aragonés podría estar 'exe', con ixa pronuncia /'ekse/ u bien 'xe', con pronuncia /ʃe/. En catalán tamién existe un doble nombre, xeix u iks, pendendo en o soniu que representa en cada caso. Ista esmienda ye nomás una reflexión posada por escrito. Nomás por si fa honra u planteya bell argumento no considerau. Os nombres proposaus en a POP forman un conchunto funcional adequau. R: Ya que se tracta de tres contenius diferents, los consideramos por deseparau: 1-Nombre d'a letra <j>. Ista letra procede d'una tradición en a que tanto <i> como <j> (y, con bells matices, <y>) yeran intercambiables, tanto con valor vocalico como consonantico. Se desestimó l'emplego de "iota" por estar o nombre d'una letra griega y considerar inoportuno furtar un significant que habría d'estar supliu con atro de nueva cudición. Se desestimó lo nombre "jota" por que, si bien ye claro como significant escrito, a suya lectura "a la castellana" (con fonema velar) no tendría sentiu en aragonés, mientres que una pronuncia con fonema velar (/tʃ/) requeriría un uso particular ta ista sola parola. L'adaptación fonematica d'as formas ditas ("iota" y "jota") da como resultau a forma "chota", achustada a los alcuerdos presos sobre o digrafo <ch>, pero que puede tener connotacions negativas (d'atra man, asumibles si no existís alternativa). Se prefirió la denominación "i larga" considerando que fa honor a la suya historicidat. Cal parar cuenta que l'uso d'ista letra en textos modernos ye exclusivo d'extrancherismos no adaptaus (por ixo bi ha vacilación en a pronuncia). En textos historicos aragoneses trobamos iste grafema con valor vocalico u consonantico, pero siempre palatal. SE DESESTIMA. 2-Nombre d'a letra <y>. Ista letra ha valor consonanatica en totz es casos menos quan se tracta d'a conchunción copulativa, que alavez se realizará como vocal (con os matices de semivocal u semiconsonant que por fonosintaxis li puedan pertocar en cada contexto). Historicament s'ha usau tamién como vocal y, de traza sistematica, como semivocal, antiparti de consonant. Os dos nombres posibles son os que lo esmendant refiere: "i griega" y "ye". S'ha preferiu o primero por a tradición d'a denominación. SE DESESTIMA. 3-Nombre d'a letra <x>. No consideramos oportuno que una letra tienga duplicidat de denominación por o solo feito d'acubillar dos pronuncias: ixe argumento valdría allora ta muitas letras. Si bien as dos pronuncias son historicas en aragonés, a correspondencia con o fonema palatal tien un caracter mes propio por tractar-se d'una solución evolutiva patrimonial, mientres que una denominación basada en os fonemas /ks/ atendería a lo mantenimiento d'una grafía propia de cultismos arrocegada dende voces latinas. SE DESESTIMA.
ESMIENDA 21: (esmienda firme). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 1. Alfabeto aragonés. Tabla de dígrafos (pachinas 5). A esmienda que se presienta ye: Modificación dos nombres d'os dígrafos.
En coherencia, suprimir o texto: 'Igualment, ta letreyar se nombrarán as letras sueltas y no pas os digrafos.' que amaneix debaixo d'a tabla, y os nombres d'os dígrafos quan tornan a apareixer en o texto d'a POP. Motivación: Os digrafos se gosan nombrar en atras luengas como a concatenación d'os nombres d'as suyas letras constitutivas. A tradición de clamar “che” a o dígrafo 'ch', u “elle” a 'll' promana d'o castellano, luenga en que, en bells periodos, istos dígrafos s'han considerau como letras a totz os efectos (mesmo de dentrada en o diccionario). Como que no pareix estar o caso que se proposa, ye millor de seguir aquí a tradición de luengas como o catalán. En tot caso, y antiparte d'a razón anterior, i hai tres nombres de digrafos que pueden suposar un problema en quanto a o prencipio de funcionalidad y uno d'ellos, mesmo podríanos decir de diasistematicidat: - O dígrafo 'gue' tien o mesmo nombre que a letra 'gue'. - O dígrafo 'cu' tien o mesmo nombre que a letra 'cu'. - O nombre d'o dígrafo 'tze' planteya dudas sobre a suya pronuncia (cómo s'habría de pronunciar en benasqués, y en a resta de l'aragonés). Mas encara quan en o suyo propio nombre, o dígrafo apareix en posición inicial, posición en que no se troba en garra atra parola d'a luenga: nomás se troba en posición final y intervocalica en 'dotze', 'tretze'. Mesmo asumindo que se pronuncie /θe/, planteyaría un problema de homofonía con o nombre d'a letra 'c'. Avaluación d'os prencipios: Ista esmienda afavoriría clarament a funcionalidat d'iste punto d'a POP, privando as disfuncionalidatz indicadas en o paragrafo anterior, y en menor mida, a identidad (seguindo un criterio común a quasi todas as luengas romanicas) y posiblement a diasistematicidat en o caso d'o nombre de 'tz'. A resta de criterios, no trobo que se veigan afectaus. R: D'alcuerdo en que os digrafos no han razón ta mereixer una denominación propia diferent d'a concatenación d'os suyos components. En a versión definitiva se reformula iste asunto.
ESMIENDA 22: (esmienda formal: anyadir información). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 1. Alfabeto aragonés. Tabla de dígrafos (pachinas 5). A esmienda que se presienta ye: Endicar debaixo d'a tabla, que bell uns d'os dígrafos pueden trobar-se en una parola sin que se comporten como tals, metendo exemplos d'ellas. A lo menos: 'gu' (guardar), 'qu' (quaranta), 'ny' (enyermar), ¿'tz' en o caso d'o benasqués? Tamién se podría considerar 'ix' como digrafo en as parlas occidentals (en as orientals cada grafema tendría un soniu asignau). Motivación: Amillorar a comprensión d'o sistema grafico de l'aragonés. R: Pareix encertau clasificar os digrafos en dos estallos diferents: os que siempre son digrafos representando una pronuncia concreta, y os que son digrafos ocasionals en función d'una seqüencia de letras determinada. Quan s'elaborarán textos pedagochicos sobre a ortografía caldrá planteyar iste punto de vista. ESMIENDA 23: (esmienda-dandalo). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 1. Alfabeto aragonés. Tabla de dígrafos (pachinas 5). A esmienda que se presienta ye: A realización fonetica /ts/ en benasqués se considera a concatenación de dos fonemas, u bien un unico fonema africado como en catalán / ͡ʦ /? Si estase o segundo caso, caldría indicar-lo fendo a ligatura. Si ye o primer caso, no sería por demás decir en o paragrafo d'abaixo que o dígrafo 'tz' ye dígrafo en l'aragonés cheneral, y en benasqués ye un caso cheneral de combinación de t+z.
Motivación: Amillorar a comprensión d'o sistema grafico de l'aragonés. R: Encara que pueda considar-se a existencia d'un fonema /ts/ propio d'o benasqués, tamién ye coherent interpretar que se tracta d'una seqüencia fonica de dos consonants. Ye una qüestión no resuelta que no afecta a la solución propuesta. Lo emplego de ligadura implica o reconoiximiento d'un fonema, mientres que a suya ausencia, dau que no ye d'uso obligatorio, permite as dos interpretacions.
ESMIENDA 24: (esmienda formal: corrección d'errors). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.1. Vocals. (pach. 6). A esmienda que se presienta ye: En do diz 'adchectivo numeral cardinal entre el seis y el güeito, siet' ha de decir 'adchectivo numeral cardinal entre el seis y el ueito, siet' Motivación: Corrección d'error ortografico. R: Ye una corrección encertada que s'agradeix. ESMIENDA 25: (esmienda formal: adición d'información). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.1.1 A a. (p. 6). A esmienda que se presienta ye: Bien en 2.1.1, bien en 2.1.2, indicar bell exemplo d'as parolas a las que se refiere o segundo paragrafo de 2.1.1. Motivación: Amillorar a comprensión. O segundo paragrafo de 2.1.1 entiendo que va referiu a parolas como: casa - casas /kasa/-/kases/, pero caldría explicitar-lo. R: Consideramos encertada la esmienda. ESMIENDA 26: (esmienda firme). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.1.5 U u. (p. 8). A esmienda que se presienta ye: Suprimir a nota a piet de pachina numero 5, cambiando-la por un atra, u bien, anyadindo en o cuerpo d'o texto (2º paragrafo d'a pachina 8) una frase que diga o siguient: “a conchugación de verbos derivaus no diftongaus en o infinitivo, como gollar, mantendrán a consonant velar en todas as suyas formas, diftongadas u no”. Asinas, as formas de present d'o verbo gollar serán: güello, güellas, güella, gollamos, gollatz, güellan. Motivación: Ya que a solución adoptada trenca a coherencia paradigmatica entre uello y gollar, a lo menos, a esmienda pretende mantener ixa coherencia en dentro d'a conchugación verbal. Si ye cierto que o verbo “gollar” ye derivau postnominal de “uello”, no ye menos cierto que as formas d'o verbo “gollar” forman un paradigma mas fuerte entre ellas que las vincula con o sustantivo orichinal. No cal pensar que a forma “tu uellas” vienga dreitament d'o sustantivo uello, ni menos d'o etimo 'oculum', sino nomás indreitament, a traviés d'o paradigma verbal, que ya ha preniu ixe incremento velar mesmo en l'infinitivo. Por tanto, se proposa escribir con g- todas as formas d'ixe verbo, y/u atros casos similars. Evaluación d'os prencipios: amillora o prencipio de coherencia paradigmatica intra-verbal, dentro d'a perda de coherencia que suposa tener parolas con g- y atras sin g-. Tamién podría resultar mas funcional, en privar a homonimia entre formas como (güello, güellas, güella, uello (órgan), uellas (animal), uella (animal)). A resta de prencipios no son afectaus por iste cambio. R: Iste ye un d'os asuntos que mes polemica ha suscitau en a confección d'a norma. Como bien diz a esmienda, trobamos voces que tienen diftongo ue- incial, mientres que en a familia lexica se troban formas con protesis velar (go-) en a gran mayoría de dialectos. Finalment se va prener una solución de compromís que, conscientment, creba la coherencia paradigmatica, pero que no ye tant diferent d'atras irregularidatz verbals, como errar/yerro. A relación concreta entre una forma verbal y un etimo no ye en dengún caso determinant, sino que s'ha de prener en consideración toda una familia lexica y dar-li una forma grafica en conchunto. Con tot y con ixo, si o verbo ye postnominal, caldrá pensar que dende o sustantivo uello s'ha formau un verbo que poseye una consonant protetica precisament porque as formas que han serviu de chermen son as diftongadas, y quasi con seguridat a primer persona de singular d'o present d'indicativo: yo uello, coincident con o sustantivo. SE DESESTIMA. ESMIENDA 27: (esmienda formal: estilo). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.1.5 U u. (p. 8). A esmienda que se presienta ye: Cambiar l'orden d'os paragrafos d'a pachina 7. Meter o paragrafo que prencipia por “Si l'etimo ye HO- s'escribirá –hue…” chusto dimpués d'o que prencipia por “Si l'etimo tiene O- tonica”, y antes d'os referius con etimos con BO- y VO-. Motivación: Fa mas fácil a lectura y comprensión, ya que o criterio ta derivaus ye o mesmo en os casos de O- y HO- y en os de VO- y BO-. Asinas o lector identificará mas fácilment que i hai dos criterios (uno ta O- HO- y un atro ta VO- BO-). R: Consideramos encertada la esmienda. ESMIENDA 28: (esmienda formal: exemplo (con bella implicación de fundo)). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.1.2 V v. (p. 10). A esmienda que se presienta ye: Cambiar a grafía de “advogacía” por “avogacía”. U, subsidiariament, si se creye necesario, cambiar a grafía de “avogar”, “avogau” por “advogar”, “advogau”. Fer os cambios necesarios en a nota a piet de pachina. Motivación: Mientras advocación sí ye un cultismo, advogacía ye un semicultismo, ya que ha sonorizau a c>g. En tot caso, por coherencia paradigmatica, s'habría d'escribir d'a mesma forma que s'escriba avogau, avogar. R: A esmienda tien razón que advogacía ye un semicultismo, lo que requiere a corrección d'error an que se consideraba cultismo. Pareix o mes lochico mantener a consonant d'o prefixo en totz es casos: advogacía, advogar, advogau/advogato, advocación... ESMIENDA 29: (esmienda firme). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.1.5 U u. (p. 8). y A esmienda que se presienta ye: Anyadir un paragrafo en que se explicite o tratamiento grafico que habrán de recibir parolas con diftongo interior (y no derivadas de parolas que prencipian en ue-, hue-) y que presientan tamién velarización. Por exemplo: esquiruelo /es-kir-'we-lo/, /es-kir-'gwe-lo/, Ciruello-cirgüello? u toponimos como Buixaruelo/(Buixargüelo), Abaruela/(Abargüela), Teruel/(Tergüel). Anyadir un apartau dezaga de 6.17.d indicando que en istos casos a división silabica será tal que o diftongo we (i hai casos con wa?, wo?) siempre será prencipio de silaba: es-quir-ue-lo, Ter-uel, A-bar-ue-la. Motivación: O texto pareix incompleto, ya que se tracta a velarización d'o diftongo “ue” a prencipio de parola, y en derivaus d'ixa parolas, pero no en parolas sin “g” etimolochica que presentan velarización d'ixe mesmo diftongo en posición intermeya. Asinasmesmo, si se decide que ixos casos se grafiarán sin “g”, caldría anyadir un apartau dezaga de 6.17.d (p.57), por coherencia, que diga que o diftongo será siempre considerau prencipio de silaba, encara que a división silabica podese estar dudosa en os dialectos u idiolectos que no presienten velarización (es-ki-rwe-lo?, es-kir-wue-lo?, pero es-kir-gwe-lo). R: Tamién ye iste un asunto que ha presidiu firmes controversias. Lo problema radica en que o comportamiento d'as seqüencias "r+ue", "r+ua", ye vacilant entre parladors d'as arias dialectals an que se produz, y no afecta d'a mesma traza a uns dialectos que a atros. En os casos en que se da epentesi se podría planteyar a solución que apunta la esmienda (considerar que o talle de silaba ye entre "r" y "ue"), pero no ye d'aplicación entre os parladors ta os que no bi ha epentesi. As formas menos evolucionadas son as que mantienen a diasistematicidat, mientres que as mes evolucionadas, si no son mayoritarias, lo creban (Teruel ye una grafía diasistematica, mientres que *Tergüel creba la diasistematicidat). En o disenyo d'a propuesta ortografica se'n ha tractau, inevitablement, qüestions de toponimia, morfolochía u lexicolochía, encara que s'ha prebau d'adiar qualsiquier decisión que no fues imprescindible. En iste caso, creyemos que en o diccionario habrán de trobar dentrada tanto as formas que presientan epentesi como as que no; asinas, trobaremos ta un mesmo lexema as voces esquiruelo, esquirgüelo, esquirigüelo, esquiruel, escrigüelo y esquirol; en cada parla local usarán a que lis siga propia, mientres que a forma recomendada ta'l estandard vendrá dictaminada por as decisions que se'n prega sobre lexicolochía. ESMIENDA 30: (esmienda feble: proposa). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.2.6 Digrafo Ch ch. (p. 15). Segundo paragrafo. A esmienda que se presienta ye: A proposa ye que l'arcaísmo “iudge” s'adapte como “chudche”, por coherencia paradigmatica con “chudgar”, y por coherencia con l'adaptacion de cultismo en Ad+i+vocal (adchectivo). Alavez, caldría sacar <dg> d'a lista de digrafos meyevals a sustituyir por 'ch'. Motivación: Ye una esmienda feble, porque no conoixco si ye documentau que o digrafo “dg””dj” funcionase como tal (con un solo son) en a Edat Meya. En tot caso, me pareix de mayor coherencia tanto con cultismos como adchectivo, como con parolas d'a suya familia lexica como “chudgar”. R: No creyemos convenient introducir un nuevo grafema <dch>, ya que ni sisquiera podemos considerar que os digrafos <dj>, <tj> y <tg> hesen teniu fonda y important tradición en aragonés clasico. Lo grafema mes usau historicament ye <j> (u, encara mes, a suya variant <i>), que se corresponde con o moderno <ch>. A existencia de seqüencias "dch" se da exclusivament por chuntura de prefixos. Y si lo miramos de reviés: cómo explicaríanos escribir "chudche" y no "viatche" u "salvatche"? SE DESESTIMA ESMIENDA 31: (esmienda formal: cambio d'un exemplo). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.3.1 H h (p. 16). Segundo paragrafo. En o texto actual se leye: Aquells extrancherismos, cultismos, antroponimos y exotoponimos (y os suyos derivaus) en que a letra h forme parte de bell digrafo u trigrafo, s'habrá a pronunciar seguntes os regles d'ixas luengas: Bach, alzheimer, Shakespeare, Schumann, Tchaikovsky, Washington, etc. A esmienda que se presienta ye: sacar “Tchaikovsky” d'ixa lista. Motivación: “Tchaikovsky” no ye soque a transcripción d'o nombre ruso “Чайковский” enta o francés, que dimpués pasó ta l'anglés sin mas adaptación. En a luenga orichinal, a letra “Ч” sona alto u baixo como /tʃ/. Atras luengas transcriben ixe nombre d'atras trazas, d'alcuerdo con o suyo sistema consonantico: catalán “txaikovski”, espanyol “chaikovski”, afrikaans “Tsjaikofski”, danés, “Tjajkovskij” holandés “Tsjaikovski” , checo “Čajkovskij”, italiano “Tchaikovsky o Ciajkovskij”, alemán “Tschaikowski”… En aragonés, a transcripción mas natural habría d'estar “Chaikovski”, pero ixo habría d'estar tractau en chunto con atros casos en una proposa de transcripción de nombres en alfabeto cirilico. R: Acceptanos a esmienda de retirada con o buen criterio d'aguardar a tener una norma clara d'adaptación de voces dende luengas con alfabeto cirilico; de todas trazas, en onomastica cal tener en consideración atros aspectos singulars: en o caso d'o compositor ruso, ell mesmo emplegó a transcripción "Tchaikovsky" quan escribiba en francés, luenga que dominaba dende nino, y que se popularizó por tota Europa. ESMIENDA 32: (esmienda feble: proposa). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.3.1 H h (p. 17. segundo y tecer paragrafos) y 2.2.3.2 J j. A esmienda que se presienta ye: A proposa consiste en modificar as expresions y intercheccions con o fonema /x/ (paragrafo d'o d'a pachina 17) y as voces patrimonials que han sufierto bell proceso de desfonolochización por castellanización sistemica s'escriban con o grafema 'j'. Una esmienda subordinada, si no se considerase l'anterior, ye d'anyadir en o texto d'a propuesta ortografica un listau exhaustivo d'as parolas patrimonials (a lo menos, os lemas) que pronunciando-se con /x/ s'han d'escribir con h-. Motivación: A solución d'emplegar 'h' sería buena si s'hese decidiu de mantener o emplego etimolochico de 'j'/'g' t'o fonema palatal africado. Manimenos, a 'j' s'ha quedau sin uso en parolas patrimonials, por lo que podría emplegar-se ta representar o son /x/. Con ista esmienda se ganaría en funcionalidat (se privarían problemas de decodificación d'as voces escritas, ya que si se leye una parola no conoixida que prencipia por h- no ye posible saber cómo se pronuncia), y talment se perdería en o principio d'identidat respecto a o castellano, pero en estando precisament o castellano a causa d'ixa desfonolochización, tamién ye normal que s'escriba asinas. En tot caso, o “problema” de decodificación en iste caso, no ye grieu, ya que o conchunto de parolas afectadas (fonema /x/ y grafema h) ye posiblement limitau y se puede fer una lista (quasi) exhaustiva que deixe clara a lectura. R: Mientres no contemos con un diccionario ortografico, computar quántas voces contienen o fonema /x/ y qué orichens tienen va a resultar infructuoso. Istas voces son de procedencias diversas y en a mayoría de luengas d'orichen presientan a grafía <h>. As voces d'orichen espanyol que contiengan iste fonema (onomastica y derivaus) se transcribirán como en a luenga d'orichen (<j>, <ge,i>). Atra qüestión ye o que pasa con voces aragonesas que han sufierto, por a evolución d'o proceso de glotofachia, una modificación d'os components fonolochicos en quantas parlas locals; igual como lo espanyol no planteya una norma d'escritura de voces aragonesas asumidas por o castellano, y menos de voces mezclizas entre as dos luengas, tampoco no ye procedent que dende l'aragonés se regle sobre a grafía de voces que ocasionalment son castellanizadas y que no deberían estar emplegadas, quan menos por escrito, sique en as formas bien conservadas en aragonés: viello (y no pas *viejo), tellato (y no pas *tejato), xada (y no pas *jada), orache (y no pas *oraje), etc. Quan un escritor quiera reflectar una pronunciación anormativa, allora dependerá d'o suyo propio criterio quál ye a traza de transcribir que millor pueda deszifrar o lector, ya que ixas formas desfonolochizadas u hibridas son un important tranco d'a sustitución lingüistica y o suyo uso no puet estar ni fomentau ni reglau. En atro orden de cosas, en a transcripción de textos antigos de carácter divulgativo (no paleograficas) s'habría de regularizar as grafías <j>, <ge,i> con valor de consonants palatals. ESMIENDA 33: (esmienda-dandalo).
Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.3.1 H h (pachinas 17). A esmienda que se presienta ye: A lectura d'a POP deixa bell dandalo respective a la escritura de parolas desfonolochizadas como “alberge/alberje/alberhe?”, “jibar/gibar/hibar”, “jeta/geta/heta”, "jota/hota" y de cómo escribir una parola en que exista una solución lexica no desfonolochizada, si se querese refleixar a pronuncia castellanizant "parlaje/parlahe/parlage". A esmienda consiste en anyadir información que permita espazar istas dudas.
Motivación: Amillorar a comprensión d'a POP respective a la escritura d'atras formas desfonolochizadas. En atros casos, a POP, encara que no las considere formas normativas, explica cómo s'han d'escribir bellas formas quan se quiera refleixar una pronuncia local u particular. En iste caso, faltan datos, ya que nomás se diz que s'emplegará a forma no desfonochizada, si existise (cosa que veigo bien como forma normativa, pero a vegadas se quiere describir mas fielment un parlaje/parlage/parlahe concreto). R: Anque ya s'ha contestau a iste conteniu en a esmienda 32, insistimos que as formas desfonolochizadas no han puesto en un diccionario normativo ni se chusmeten a una norma concreta. Ta os eixemplos citaus caldrá cenyir-se a las formas que conservan a integridat fonolochica: alberche, chibar, xeta/ixeta, ixota, parlache. A modo d'eixemplo, en catalán existeix a voz "jota" que s'ha de pronunciar seguntes a norma con consonant palatal; por muito que en a mes gran parti de l'ambito lingüistico la pronuncien con consonant velar, a la espanyola, no existeix normativa catalana ta escribir ista voz con tal pronunica. ESMIENDA 34: (esmienda formal: cambio d'un exemplo). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.3.1 H h (p. 16). Penultimo paragrafo. A esmienda que se presienta ye: cambiar “Hungría” por “Hongría”. Motivación: 'Hongría' ye documentada, por exemplo, en o Libro de los Emperadores, y coherent con a parola “hongaro/s”. Tamién planteyo o dandalo siguient: l'orichen etimolochico d'Hongría pareix estar a parola turquica “onogur”, estando l''h' una adición posterior, pero cheneralizada en muitas luengas (encara que no pas todas, alemán: Ungarn, tamién danés, sueco, etc.). Caldría escribir-la sin d'h? R: Trobamos coherent o mantenimento d'a vocal etimolochica, con tradición esrita y conservación en a forma moderna d'o chentilicio (“hongaro”). Respecto a la pertinencia d'a "h-", encara que siga sobrevenida u antietimolochica, ye emplegada en a mes gran parti de luengas (fueras de qualques idiomas chermanicos) y asumida por o propio estau hongaro, pos o suyo codigo de dos letras (ISO 3166-1 alfa-2) ye "HU", por o que pareix mes recomendable o suyo mantenimiento que a eliminación.
ESMIENDA 35: (esmienda firme, con demanda d'aclaración de criterio). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.4.1 M m y 2.2.4.2 N n (p. 18 y 19). A esmienda que se presienta ye: Trigar un criterio unico t'a distribución d'os grafemas m y n debant de consonant. Opción I. Trigar un criterio basau solament en a consonant siguient, con normas como: - s'escribe m siempre debant de b, p y m, siga qual siga a etimolochía. - s'escribe n siempre debant de v y f. Tamién sería posible escribir m debant de f como regle cheneral, como se fa en catalán (opción I.a) Opción II. Trigar un criterio basau en a consonant siguient, pero fendo excepcions quan o contacto con a consonant nasal se produz en a chuntura entre dos components (parola compuesta u prefixada). Asinas, o criterio cheneral sería similar al anterior: Quan o contacto entre a nasal /m/ u /n/ y a consonant siguient se produzca en dentro d'un lexema: - s'escribe m siempre debant de b, p u m. Manimenos, por coherencia paradigmatica, se mantiene a grafía n quan perteneixe a un prefixo u a o primer formant d'una parola compuesta y o contacto con a consonant (b,p,m) se produz en a chuntura entre lexemas (parolas compuestas u prefixadas). Asinas: bien + plegau > bienplegau , gran + ment > granment, bien+pensant > bienpensant, en + meyo > enmeyo, pan + mitico > panmitico. - s'escribe n siempre debant de v y f. Manimenos, por coherencia paradigmatica, se mantiene a grafía m quan perteneix a un prefixo u a o primer formant d'una parola compuesta, y o contacto con a consonant (v, f) se produz en a chuntura entre lexemas (parolas compuestas u prefixadas). prefixos: centum-, circum-, decem-, duum-, septem-, com-, im- centumviro, circumvalación, circumvecín, circumvolución, decemviro, duumviro, septemviro, tramvía, commemorar, immóbil. En o caso de nasal debant de –f quan a f promane d'una forma latina con PH- a nasal anterior s'escribirá con n: anfora, anfiteatro, anfetamina, cloranfenicol, etc. Podría pensar-se en a opción II.b) (modelo catalán), que incluyiría a –f en o primer grupo de consonants (precedidas de m-), con excepcions como con+f in+f en+f Caldría redactar-lo millor, pero a ideya ye ixa. Me pareix millor a opción II, pero caldría trigar una y actuar en conseqüencia. Motivación: Con a redacción actual, o usuario d'a ortografía troba una incoherencia de criterios entre o que se proposa ta o caso –mp-, -mb- (en do se planteya un regle absoluto independient de l'orichen d'a 'm'), y o que se proposa ta os casos –mm- y –nv- (con excepcions quan a 'n' ye etimolochicament una 'm'). Ixo creya incertidumbre en l'usuario. Ye millor fixar un criterio, bien etimolochista u bien basau en regles absolutos. O criterio etimolochista, amás de mas historico, amillorar a coherencia paradigmatica (bien -> bienplegau), y talment o criterio basau unicament en a letra siguient siga mas funcional. R: A opción II d'a esmienda, de traza cheneral, nos pareixe razonable y s'acerca a os prencipios y criterios d'elaboración d'a norma ortografica, anque a existencia de "nm" ye evident en voces patrimonials (enmangar, enmorgau, bienmandau, etc.). En tot caso, as alusions a o modelo catalán no son guaire precisas, y ixe modelo ya quedó desestimau en a formulación d'a propuesta provisional. Finalment se reformula la norma ta la transcripción de l’archifonema nasal. ESMIENDA 36: (esmienda-dandalo). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.4.1 M m (p. 18).
A esmienda que se presienta ye: En o caso d'as parolas dialectals ribagorzanas: aram, nom, ferum, bram, no ye claro si ixa –m puede estar grafía suporte ta –n y –m, u bien nomás se fa servir quan remata a parola en –m. Motivación: Aclarir iste aspecto d'a ortografía y amillorar a comprensión. R: Ixas parolas ribagorzanas no admiten atra pronuncia de consonant final que /m/. ESMIENDA 37: (esmienda formal). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.2.3 Digrafo tz (p. 13). A esmienda que se presienta ye: En a nota a piet de pachina nº 17, anyadir un frase entre parentesis, indicando as formas analochicas. 17 Excepto l'imperativo, que en qualques variedatz remata en –tz (puyatz, fetz, tenetz / tenitz) y en atras con –t: puyat, fet, tenit, etc. (Nota: caleba cambiar un cualques por qualques en a nota a piet de pachina numero 17) Motivación: Deixar claro que os imperativos ditos analochicos (en –tz : puyatz, fetz…) se consideran a o mesmo ran que os remataus en –t. R: S'accepta la esmienda y s'agradeix a corrección. ESMIENDA 38: (esmienda firme, incluye tamién una esmienda de corrección d'error sobre l'exemplo '*scirrosi'). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.10 Letra S s (p. 23). En os cultismos provenients de formas con s liquida (s + consonant), s'anyadirá una vocal protetica <e>: escolastica, espacio, estatico, etc., con as siguients excepcions: a) S'escribirá sin vocal protetica a prencipio de parola en bellas parolas con as seqüencias sce- y sci- en os cultismos y extrancherismos: scena, sceptico, sciatico, sciencia, scindir, scipionista, scirro, scirrosi, scisma, scita, sciurido y as suyas familias lexicas. Quan a fonosintaxi lo requiera (tras pausa u dimpués de consonant), s'anyadirá en a pronuncia una vocal epentetica. b) En os compuestos y formas prefixadas: prescolar, instabilidat, ascientifico, etc.; a no estar que os prefixos rematen en -s u -x (desestabilizar). A esmienda que se presienta ye: Sustituyir o texto por: En os cultismos provenients de formas con s liquida (s + consonant), s'anyadirá una vocal protetica <e>: escolastica, espacio, estatico, escena, esceptico, escindir, Escipión, escirro, escita, con as siguients excepcions: a) S'escribirá sin vocal protetica a prencipio de parola en as seqüencias sce- y sci- en os cultismos que o grupo sc- s'haiga simplificau en o fonema /θ/: sciatico, sciencia, scisma, sceptro, asinas como as suyas familias lexicas. (iste procedimiento se podría clamar semicultismo, y caldría mirar si se podese fer una lista zarrada, ya que as nuevas incorporacions levarán por un regular ixa e- protetica, he mirau pero no en he trobau más) b) En os compuestos y formas prefixadas: prescolar, instabilidat, ascientifico, etc.; a no estar que os prefixos rematen en -s u -x (desestabilizar). En tot caso, cal sacar-ne a parola “scirrosi” d'iste epigrafe porque o suyo orichen ye κιῤῥóς y no leva “sc” en garra atra luenga. [Asinas, s'escribirá: sciencia, scisma, pero escena, esceptico]. Si no s'aceptase l'anterior, atras posibilidatz que veigo coherents son: Esmienda subordinada 21.A: notar a “e” protetica en totz os casos que se pronuncie, y simplificar a “c” os atros. [Asinas, s'escribiría como en castellán y catalán: ciencia, cisma, escena, esceptico] Se pierde en o prencipio d'identidat, encara que talment se gane en funcionalidat. Esmienda subordinada 21.B: deixar a grafía “sc” ta os casos con s protetica, y simplificar a “c” os atros: [Asinas, s'escribiría: ciencia, cisma, pero scena, sceptico] se mantiene o principio d'identidat, pero ye incoherent con o feito de escribir espacio y estatico. Si se prenese ista opción, sería recomendable no notar garra “e protetica”: ciencia, cisma, scena, sceptico, spacio, statico. Motivación: A s- liquida amenista en aragonés una e protetica, y seguntes o primer paragrafo, ista se notará en a escritura d'os cultismos en /esk-/ /esp-/ /est-/. En a POP se planteya como primera excepción, as parolas que prencipian en sce- sci- (sciencia, scisma, scena, scisión). Encara que no s'indica explicitament a pronuncia d'istas parolas en –sce, -sci, pareix estar que se proposa a pronuncia d'istas parolas con e- protetica.
Isto, si no s'explica millor, ye incoherent con o criterio anterior, ya que no s'entiende a razón ta emplegar dos criterios diferent ta o mesmo fenomeno (s liquida que amenista e de suporte). A presa d'ixe criterio puede tener o suyo alazet en a escritura meyeval de “sciencia”, “scisma”, por o que a solución pareix atractiva dende o punto de vista d'o prencipio d'historicidat. Manimenos, o feito que “sciencia” estase a grafía predominant en aragonés meyeval no ha de fer presuposar que ixa “s” se pronunciase con una “e protetica” /es-'θien-θia/, ya que ye probable que o grupo “sc” s'hese simplificau en un solo fonema consonantico, que sería /θ/, (y por ixo ya no s'aprecisaría ixa “e”). Manimenos, trobamos atros casos como “escena”, en do sí pareix natural que apareix una e protetica (talment por a influencia d'as luengas vecinas). Ta fer mas luz sobre o tema, y fendo valer o prencipio d'identidat d'o “club romanico”, podemos fer una tabla como ista, que como veyemos no nos da una solución unica:
Se veiga, en primerías, que a inclusión de “*scirrosi” ye una error: habría d'escribir-se en tot caso “cirrosi” (tanto si s'accepta ista esmienda como si no), ya que o suyo orichen ye κιῤῥóς, y en garra luenga tiene ixa grafía. En a resta de parolas, trobamos dos tipolochías: - Luengas en que os grupos sce, sci simplifican siempre a un solo fonema consonantico (por un regular /s/), y no amenistan en garra caso una vocal protetica. En iste grupo tenemos l'occitano, o francés, o italiano, o rumano y o portugués. Manimenos, graficament no se nota ista simplificación, y se mantiene “sc” a modo de digrafo, fueras d'o portugués, que fa: ciência, cena, cenario, cisão (escisión). - Luengas en que os grupos sce, sci simplifican en bells casos a un solo fonema consonantico (/θ/, /s/): ciencia, cisma, y en bell atros casos, se mantienen desenvolicando a “e” de suporte inicial: escena, escindir. Istos idiomas son o castellán, o catalán y o gallego. Ye verdat que o influxo d'o castellán puede estar-ie present, en iste zaguer grupo, pero en tot caso, estando o catalán una luenga con una tradición literaria contina (y no pas sospeitosa de seguidismo d'o castellán), ye revelador que tienga a mesma división que en castellán en parolas en do “sc” ha simplificau, y parolas en do “sc” s'ha manteniu y requiere una vocal de refirme. Asinas trobamos parolas que no desenvolican e protetica en garra idioma, y tenemos atras que en desenvolican en beluns, y no pas en atros. En tot caso, no trobamos que parolas como sciencia, scisma, sceptro u sciatica no emplegan una “e protetica” en garra luenga d'arredol, y por ixo, dudo muito que ixa grafía representase en aragonés meyeval una s liquida, sino mas bien una combinación inicial simplificada similar a las de mne- ptero- psi-. Manimenos, atras como escena, Escipión u escindir desenvolican ixa “e” tanto en castellán como en catalán, y por tanto, en aragonés ye d'esperar ixa evolución. “por cierto, ye posible que mesmo en os casos que tienen “e epentica”, o grupo “sc” tamién se simplificase en /θ/ (/eθena/), como ya trobamos en as formas meyevals “docientos, trecientos”. Por tot l'anterior proposo que todas as “e” proteticas, se denoten, asinas: escena, escindir, y aquellas parolas en que ixa e no se pronuncie por haber-se fundiu a 'sc' en un unico fonema, mantener-las con ista grafía. Asinas, sciencia /θjenθja/, scisma /θisma/. Asinas, mantenemos o criterio d'historicidat en bellas parolas que dentroron luego en a luenga, pero tamién a coherencia interna d'os criterios. R: A voz scirro provién d'o latín SCIRROS, y iste d'o griego σκίρρος; no s'ha de trafucar con cirro (<CIRRUS), que en castellano converche en dos parolas homografas (anque a primera mantién una variant "escirro"). Como ye conoixiu, a tradición grafica aragonesa ha manteniu a escritura d'a s- liquida dica la edat moderna, con resistencia a la moda castellana, con protesi, mesmo en autors aragoneses que escribiban en ixa luenga. L'adaptación de cultismos requiere una elaboración que mantienga un equilibrio entre as tradicions propias y a funcionalidat. Ixos condicionants nos ha feito trobar una solución de compromís que mantienga la orichinalidat grafica. ESMIENDA 39: (esmienda formal). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.13 Letra Y (p. 26). A esmienda que se presienta ye: En o documento se considera o fonema palatal sonoro /y/ y a suya realización [j]. A esmienda consiste en considerar en ixos casos o fonema semiconsonantico /j/, do que [y] puede estar una realización. Se proposa una nueva redacción t'a nota a piet de pachina numero 30 (pach. 26): Consideramos a existencia de dito fonema /j/ por aquells casos an que apareix chunto con a vocal /i/ en voces como cayiu, muyiu, royisco, etc… Motivación: Dau que en aragonés iste fonema ye prou espullau d'a suya valura consonantica (nomás dezaga de “n” pareix que se siente), a suya valura ye por un regular, semiconsonantica: ye ~ /je/. Dezaga de bellas consonants (mas que mas /n/) sí que se gosa sentir una realización mas consonantica. O cambio en a nota a piet de pachina, ye porque en cayiu, muyiu, royisco, a <i> fa siempre de fonema vocalico, u nunca semiconsonant (se veiga, Benítez, ansotano, transcripcions de l'ALPI). Alavez, cayiu ~ /ka-jiu/ muyiu ~ /mu-jiu/, royisco ~/ro-jis-ko/. R: A descripción fonetica de parla podría tener variacions en función d'una muestra representativa d'os diferents dialectos, pero a consideración fonematica de /ʝ/, consonant (que se transcribió erroniament como /y/), no admite mes interpretacions que a presentada en a POP-ACAR. ESMIENDA 40: (esmienda feble: proposa). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.6.2 O digrafo ll (p. 22). Asinas mesmo, s'escribirán con ll final, encara que en a mayor parte d'os dialectos se pronuncie con /l/, o pronombre personal de tercera persona ell, asinas como los adchectivos bell y aquell y os suyos plurals (ells/ellos, bells/bellos, aquells/aquellos). A esmienda que se presienta ye: A solución no ye desencertada, ta fer de grafía susport. Manimenos, en o conchunto d'a ortografía ista solución queda un poco isolada, ya que ye o unico caso en que a “ll” puede valer por /l/ y /ʎ/ (en a resta de palatalizacions, ye o grafema “l” o que fa de susport). Asinas, yo proposaría de uniformizar a ortografía en iste sentiu: - Opción 1: si a grafía susport ye a “l”, alavez, escribir bel, aquel, els, aquels, mesmo si a pronuncia ye palatal. Os dialectos palatalizants, han de saber que en istos casos a “l” tamién representa o fonema /ʎ/. - Opción 2: fer que en posición final de parola, a ll se denote siempre: ye decir, que s'escriba vall, etc. como grafía susport ta “vall” y “val” y asinas con todas as parolas similars. No cheneraría disfuncionalidatz en a pronuncia, porque en os dialectos no palatalizants cuento que no se troba nunca o fonema /ʎ/ en rematanza de parola. En tot caso, s'accepte u no a esmienda, ye una buena oportunidat ta decir cómo s'han d'escribir: belún, beluna, belatro, belatra (u bell un, bell una, bell atro, bell atra). Motivación: Por a solución d'escribir ll en ell, bell, aquell, queda un poco isolada en o conchunto d'a ortografía. As dos solucions que proposo mantendrían a diasistematicidat de una forma sistematica y no pas solament en bellas parolas con función gramatical. R: As solucions maximalistas que pueden presentar una fuerte carga de coherencia, cayen en o problema de no considerar razons sociolingüisticas y tota la variedat de paradigmas. Consideramos que a grafía suport ye -ll en as tres parolas gramaticals porque responde a una tradición grafica important, mantiene a coherencia paradigmatica, ye etimolochica, fomenta la diasistematicidat y no creya problemas de lectura; a solución con mes carga d'historicidat ye a que siempre arrocla mes coherencia ta la diasistematicidat. Tamién se consideró a opción de xamplar ista solución a lo lexico común, pero dentraban en conflicto rasgos identitarios locals: en verdat, creyemos que podrían estar acceptaus toponimos como *Vall d'Echo u, por cuentra, *Val de Benás? Qué pasaría con voces como treball/treballo-treballs/treballos con a opción I d'a esmienda? Cómo quedaría la familia lexica de val, vall, valella, varella, valleta... con a opción II? No veyemos problema en que un diccionario normativo arreplegue, ta parolas no gramaticals, tanto as formas palatalizadas como as no palatalizadas, proviengan d'apocope historica (-E) u d'apocope moderna (-U), quedando adiada la decisión de qué forma s'ha de recomendar ta'l estandard. Mirando-lo dende a correspondencia interdialectal, as voces que presientan un final -ll correspondient con un final -l en os atros dialectos, y no siempre etimolochica, no son tantas como ta planteyar una grafía suport: val, cimbel, tropel, barbol, cordel, clavel, encarnagüel, escarpel, branquil, estrel, rebel... y pocas mes. SE DESESTIMA ESMIENDA 41: (esmienda feble: proposa). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.13 Letra Y (p. 26). A esmienda que se presienta ye: O criterio d'emplegar y t'a conchunción copulativa trenca a coherencia d'emplegar a vocal “i” siempre ta o soniu vocalico u semivocalico y “y” ta o consonantico. Una posible solución a isto sería. Opción 1 - Fer servir “i” como conchunción copulativa (u fer servir “e” como grafía susport) - Fer servir “y”/”ye” como pronombre adverbial. Opción 2 - “i” t'a conchunción copulativa - “hi”, “hie” ta o pronombre adverbial. Motivación: Ye una reflexión ta mirar de privar o emplego d'a “y” en un uso vocalico puro. Ye una incoherencia d'a solución presentada en a POP, pero no ye disfuncional.
A Opción 1 torna a planteyar a mesma incoherencia, pero agora tresladada ta'l pronombre y/ye, pero en iste caso ye mas chustificable d'emplegar a “y” por coherencia paradigmatica con “ye” que sí que ye consonantico. Ye dificil que i hese (y hese) confusión con o verbo ser-estar, pus a particla siempre iría dezaga de participios y cherundios (u debant de formas personals), chusto en posicions en d'o o “ye” copulativo no puede ir. Una avantalla d'ista forma, ye que permitiría escribir n'y heba o que encara le daría mas fuerza de suporte ta as pronuncias palatal y no palatal de “n'y”. A Opción 2 ye a presa por o catalán actual, en do l'h- sería etimolochica y/u diacritica. R: Tamién ye iste asunto un d'os que mes polemica y necesidat de compromís ha suscitau, precisament con os argumentos presentaus en ista esmienda y muitos atros. Si bien ye cierto que a grafía “e” ta la conchunción, y “y” ta lo pronombre adverbial, son as solucions historicas con mes peso, no s'ha visto posible pretender que se grafíe con “e” una conchunción que en a gran mayoría de dialectos modernos se pronuncia como /i/ (con mayor u menor carga consonantica, seguntes o contexto fonosintactico). Y a grafía “i” ta la conchunción careix d'historicidat, mientres que “y”, anque pueda considerar-se una concesión a la tradición castellana, ye mes reconoixible por os parladors. A grafía “hi” ta lo pronombre adverbial presuposa una etimolochía que encara no ha quedau demostrada, ya que presuposa una dople procedencia (IBI en uns casos, HIC en atros) que deixaría ubierta una multiplicidat d'opcions dialectals, una con h- si se presume un etimo HIC, atras sin h- si se presume un etimo IBI, y atras dandalosas. SE DESESTIMA
ESMIENDA 42: (esmienda forma: adición d'información). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 4. Bellas qüestions sobre formación de parolas (p. 32). A esmienda que se presienta ye: - En os listaus de parolas/locucions que s'escribirán chuntas, meter, si ye posible, una referencia a o criterio adoptau. - Incluyir a parola “sobretot” (u “sobre tot”), que en catalán y occitán va chunto. Motivación: D'ista traza se da mayor seguridat lingüistica a os usuarios d'a luenga que pueden extrapolar o criterio a nuevas parolas u locucions. R: En a redacción definitiva se da treslau d'as qüestions planteyadas en ista esmienda. ESMIENDA 43: (esmienda firme). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 4. Bellas qüestions sobre formación de parolas (p. 32). En do se diz… Asinas como as formas lexicalizadas santmigalada, santchuanada, arco de santchuan, santantonada, santchuanista, santchorchada, santmartín, santmilorche, santpalermo, etc. A esmienda que se presienta ye: 1) No incluyir arco de santchuan en iste listau. Estoi que no ye lexicalizau de tot, y que por ixo, caldría escribir-lo como “arco de Sant Chuan”. Antiparte, en a debant-zaguera linia d'a pachina 33 s'emplega a forma “arco de Sant Chuan” 2) En a resta de casos, dar bella solución a la posible inseguridat d'a pronuncia que apareix mas que mas en parolas como “santantonada” /santantonada/ vs /sanantonada/. En as que van con Sant+consonant ye menos problemático, pero podría existir. Tamién podemos trobar bell problema similar en problema con atros elementos en –nt, com Mont Mont-Reyal /Monreal/, /Montreal/?, debantzaguera /tz/, /z/? A solución que proposo ye que no se escriba ixa t final quan no ye final de parola, ye decir, emplegar: sanmigalada, sanchuanada, sanchuanista, sanchorchada, sanmartín, sanmilorche, sanpalermo. En toponimia ye millor emplegar a forma plena con guión: por exemplo: Sant-Per. Motivación: Se chustifica en o feito que no se pronuncia, que ya ye lexicalizada, y que no funciona como un compuesto. Se pierde un poquet (no guaire) de coherencia paradigmatica a cambio de mayor funcionalidat. Se podría extender ta parolas compuestas con “mont”, “debant”, “debantzaguer/debant-zaguer/debanzaguer” y similars), ent+ment (preferentment). En tot caso, istos zaguers si que son clarament compuestos y tampoco no daría problemas deixar-ie a –t final. R: S'accepta la propuesta de grafiar “arco de Sant Chuan” por considerar-lo sin lexicalizar de tot, y ya se sinyala en a propia esmienda que a POP-ACAR presienta incoherencia en as eixemplificacions. As formas lexicalizadas s'han d'escribir chuntas si no bi ha autonomía entre os formants, mantenendo as formas graficas propias de cada elemento; en o caso en que o segundo formant prencipeye por vocal u consonant liquida, la solución grafica penderá d'a pronuncia en uns casos (santantonada, sanantonada) u d'a verdadera etimolochía d'o termino (sanselada). ESMIENDA 44: (esmienda formal). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 3.2. Vocalizacions de –CT- y –PT-. Per cuentra, sí que tendrán caracter de formas normativas bellas parolas con reduccion historica d'o grupo per perda d'a -C- (u d'a -P-) y que se farán patents en o diccionario normativo A esmienda que se presienta ye: Incluyir bell exemplo d'isto, ta que l'usuario d'a luenga pueda saber que mena de formas son as que se pueden reducir (a l'aspera d'o diccionario ortografico y/u normativo). Motirvación: Fer mas funcional a POP. ESMIENDA 45: (esmienda firme).
Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 3. 1. 5. 5. En latinismos con -pc- (provenient de -PT- latina): nupcial, interrupción, recepción, excepción, capción, etc. Un caso especial ye a familia derivata de SCRIPTU, ya que s'escribirá sin -p- en os semicultismos escritor, escritura, escriturar y escriturario. Se conserva en circumscripto, circumscripción, inscripción, inscripto, descripción, etc. A esmienda que se presienta ye: En latinismos con -pc- (provenient de -PT- latina): nupcial, interrupción, recepción, excepción, capción, circumscripción, inscripción, descripción,etc. Un caso especial ye a familia d'istos zaguers tres, derivata de SCRIPTU, ya que igual que s'escribirá sin -p- en os semicultismos escritor, escritura, escriturar y escriturario, ixe mesmo en os suyos cognatos circumscrito, inscrito, descrito, que son participios pasivos fuertes de “circumscribir, inscribir, describir” etc. Motirvación: Si bien inscripción, descripción, circumscripcion han de considerar-se cultismos, circumscrito, inscrito, siguen o modelo de escrito, y descrito, que ye o participio pasau d'o verbo patrimonial “escribir”. Alavez, se cumple que existe una familia de cognatos patrimonials que chustifican a simplificación. R: A reducción de grupos consonanticos existe exclusivament en semicultismos y, como ye de dar, en voces patrimonials. Os cultismos, que pueden tener dopletz (y mesmo tripletz) a partir d'un mesmo etimo, son resultau d'una minima adaptación siguindo los criterios establius en a propuesta ortografica. Una forma como circumscrito sería un”cultismo reelaborau”, u un “semicultismo de nueva cudición”, por tanto una irregularidat en a codificación. A partir de SCRIPTU trobaremos cultismos que matienen -PT-, y semicultismos que reducen o grupo: escrito, pero scripta; escritor, pero descriptor... SE DESESTIMA. ESMIENDA 46: (esmienda formal: adición d'información). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 4. Bellas qüestions sobre formación de parolas (p. 32). A esmienda que se presienta ye: Adhibir un paragrafo u epigrafe que explique cómo escribir os siguients pronombres: Belún / bell ún / bell-un , beluna / bell una / bell-una …? Belatro / bell atro/ bell-atro … Algún/Alg'un? , qualcún / qualqu'un? ? Bellacosa / bella cosa / bella-cosa Qualcosa / qual cosa / qual-cosa Motivación: Fer mas funcional a POP. R: Anque en a metaluenga d'a propuesta ya se veye a orientación que s'heba decidiu ta escribir ixas parolas, ye cierto que no se formuló dengún epigrafe explicativo. Se reconsidera ista qüestión ta la propuesta definitiva, anque cal pensar que determinadas solucions pueden condicionar excesivament asuntos morfolochicos que no serán tractaus por agora seguntes o calandario de codificación. ESMIENDA 47 multiple: (esmiendas firmes) Planteyo, y miraré de chustificar en as pachinas siguients, cambios en os sistema d'accentuación proposau en a POP. As dos primeras, que chustifico de forma conchunta, miran de fer que o sistema d'accentuación grafica siga: - “obligatorio”, no pas “potestativo”, de traza que elimine a inseguridat y faiga que toda parola tienga una forma normativa unica. - y “completo”, ye decir, que permita, a bell un que desconoix a luenga, u a un ordenador, descodificar a tonicidat d'una parola (con ambigüidat minima) a partir d'a suya forma escrita y un conchunto finito y sencillo de regles. Lo he deseparau en dos esmiendas (esmienda nº 31 y esmienda nº 32) por si se creyese necesario de fer un sistema “obligatorio pero no completo” u “potestativo, pero con un sistema recomendado completo”. En tot caso, considero que as ixas dos posibilidatz intermedias presentan problemas de funcionalidat, encara que menos que no o sistema orichinal (potestativo y ambigo). A esmienda A, la he deixau chenerica, porque qualsiquier sistema que siga completo, puede fer honra, ya sía pareixiu a o d'o castellán, pareixiu a o d'o catalán, u uno mas adaptau ta l'aragonés. A esmienda B presenta a mía proposa d'accentuación, pero qualisquier atra que siga obligatoria y completa podría fer honra. 47-A
Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 5. Accentuación (p.34) A esmienda que se presienta ye: (1) Sustituir o texto: No pareix convenient de planteyar que totz es fablants d'una luenga han de marcar permanentment a tonicidat, por activa u por pasiva (metendo tillas en uns puestos sí y en atros no), por si una persona que no conoix a luenga ha de leyer un texto. Lo feito de que parellas u tríos de parolas se distingan por a tonicidat exclusivament, no presuposa que se puedan emplegar en contextos sintacticos identicos. Ni sisquiera la posibilidat remota de que una frase remirada pueda causar un equivoco, puede chustificar que totz es fablants sigan obligaus a tillar siempre parolas que rarament podrán estar malinterpretadas. Como norma cheneral, no ye obligatorio d'escribir accentos graficos en garra ocasión, encara que se permite fer-lo, siempre en a vocal tonica, quan se deseye aclarar a tonicidat u facilitar a lectura. Seguntes este criterio, no tendría guaire sentiu d'accentuar voces monosilabicas, fueras d'os casos de diacrisi que se citan debaixo. Manimenos, se recomienda l'uso d'accentos graficos en as silabas tonicas en es siguients casos: por: S'emplegarán accentos graficos en as silabas tonicas en es siguients casos: (2) Eliminar o texto: “Esta opcionalidat no podrá interpretar-se, en garra caso, como licencia ta que individualment u colectiva se pueda formular u practicar leis d'accentuación diverchents d'a norma.” Se puet anyadir, si se creye convenient, un texto que diga: “A días de hue, no existen guaires dificultatz ta representar caracters accentuaus en quasi garra sistema o programa informatico. Manimenos, quan, en comunicacions informals, existan dificultatz tecnolochicas ta representar os caracters graficos u se preveiga que pueden existir problemas de codificación u decodificación d'os mesmos, podrán escribir-se as parolas sin accentuar, considerando-se variants graficas d'as anteriors. Manimenos, as formas normativas, serán siempre as accentuadas, quan haigan de levar accento seguntes os regles anteriors.” Motivación: Feré una motivación en chunto con a esmienda siguiente, encara que las presento por deseparau. 47-B Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 5. Accentuación (p.34) A esmienda que se presienta ye: Sustituir o texto: -Parolas agudas que rematan en vocal sola u seguida de <n> u de <s>, especialment si se tracta de formas verbals: trobé, dentrarás, etc. -Parolas con hiato cuan a vocal zarrada ye tonica: fería, vehíclo, paúl, Saúnc, etc. - Como marca diacritica, en os pronombres interrogativos y exclamativos (qué, cómo, quán/quándo, quín/quiénto, quál...) y en os siguients monosilabos: sé (verbo), dé (verbo), sí (adverbio y substantivo), asinas como as formas verbals baixorribagorzanas é y és (sinonimos de ye, yes). por qualsiquier atro texto que defina un sistema completo (no ambiguo) d'accentuación t'as parolas polisilabicas. Ye decir, que permita conoixer con regles simples, quál ye a tonicidat d'una parola a partir d'a suya forma escrita. En a esmienda siguient planteyo una posibilidat, pero en realidat, qualsiquier atra podría valer. Motivación d'as esmiendas A y B: L'obchectivo d'a esmienda 31 ye a d'eliminar a opcionalidat d'os accentos graficos en aragonés, ye decir, demandar que se decida una sola forma d'escribir as parolas (con u sin accentos, con uns regles u con atros, pero d'una unica forma). A unica avantalla que puede tener a voluntariedat ye un chicot aspecto de funcionalidat, pero miraré d'argumentar cómo os aspectos que fan empiorar a funcionalidat son mas que os que la fan amillorar. En concreto, a optatividat de l'accentuación posa problemas importants quanto a os principios d'identidat y de funcionalidat. En a esmienda 32, l'obchectivo ye de chustificar a necesidat d'un sistema completo d'accentuación. O sistema proposau en a POP, si estase obligatorio, indicaría a tonicidat d'as parolas rematadas en vocal, n y s, pero deixa indeterminada a tonicidat d'as atras parolas polisilabas. Pero isto que puede estar mas u menos disfuncional, se torna caotico quan, amás, l'accentuación ye facultativa. En iste caso, l'adopción d'un sistema d'accentuación grafica “completo” amillora de traza considerable a funcionalidat, como miraré de contrimostrar. Principio de identidat. En primeras, tanto a supresión como a opcionalidat d'os accentos graficos ye contraria de tot a l'uso establiu en as luengas romanicas (o club romanico), y en particular en todas as luengas que rodían a la nuestra. En todas as luengas romanicas, i hai una unica forma normativa ta cada parola (con u sin accento, seguntes os regles propios). Tanto si l'accento tiene funcions de sinyal de tonicidat, de grau d'obertura, u sinyala bella evolución grafica, u bella combinación d'ellas, en todas ellas, se considera l'accento con una parte important d'a codificación d'a luenga, y no pas como un mero adorno d'aduya a la pronuncia, como pareix deducir-se d'a propuesta ortografica. En bellas luengas l'accento tien tamién una función diacritica. En ista función diacritica, l'accento gosa estar quasi siempre tamién obligatorio, pero i hai bells casos (en castellano sobre tot), en que se deixa a qui escribe a facultat de meter-los en os casos que creiga que puede haber-ie confusión (accento facultativo). En a resta de casos, l'accentuación ye siempre obligatoria. Por tot l'anterior, a proposa ortografica d'accentuación creba o prencipio de consonancia con a resta de luengas d'o club romanico. Contino amuestro una tabla con as carateristicas d'o sistema d'accentuación d'as luengas romanicas d'arredol.
Asinas, todas as luengas tienen un sistema d'accentuación grafica obligatoria, y en totz os casos fueras d'o Italiano y o Rumano, permiten identificar siempre a silaba tonica. Antiparte, o conchunto de luengas portugués-gallego-asturiano-castellano-catalán-occitano tiene un conchunto de regles diferents pero con patrons similars: accentuación d'as esdruixolas y una distribución complementaria d'os accentos entre agudas y planas seguntes a rematanza. A solución proposada en a POP creba con ista tradición romance sudoccidental. Prencipio de funcionalidat. As siguients consideracions se refieren a o criterio de funcionalidat. Prencipiaré por l'aspecto de codificación / decodificación por parte d'os usuarios d'a luenga. O sistema grafico d'una luenga sirve ta codificar un mensache, de traza que pueda transmitir-se de forma eficient ta que uno u mas usuarios puedan decodificar-lo. Por ixo, nos hemos de planteyar a facilidat u dificultat que un sistema posa, tanto t'a codificación como t'a descodificación, siempre pensando en cómo a ortografía fa honra ta fer posible a comunicación (obchectivo primario) y l'aprendizache d'a luenga (obchectivo muit important ta ista luenga nuestra). Codificación (escritura d'a luenga). Quanto a la codificación, un sistema con accentuación voluntaria, tien l'avantalla que qui codifica o texto, siempre lo ferá d'una traza ortograficament correcta (ye l'avantalla mas gran, y a unica, dende o mío punto de vista). Manimenos, le deixa a responsabilidat de decidir quan o texto puede estar confuso como ta amenistar l'accentuación o que le obliga a pensar en significaus alternativos d'a mesma seqüencia grafica. Asinas, o texto podría estar correctament ortografiado, pero no cumplir a suya función, en poder levar ta confusión. Por un regular, ta o que escribe ye de millor fer d'aprender-se bells regles que d'haber de pensar en qué casos podría haber confusión (o que chenera inseguridat y obliga a pensar en atros posible significaus diferents d'o que se quiere expresar). Si qui escribe no conoix por completo todas as posibilidatz d'a luenga: por exemplo, un estudiant d'a mesma como L2 (luenga aprendida), u un nino que la tenese como materna, pero no tienga a madurez y conoixencia como ta pensar en as posibles confusions d'o suyo discurso, se planteyan dos problemas adicionals: 1) a inseguridat que produz un regle ortografico “voluntario” y que no fixa una forma normativa ta una persona que aprende a escribir una luenga (siga a suya propia luenga, u no'n siga) 2) en no conoixer todas as posibilidatz d'a luenga, ye imposible tener o criterio como ta saber quan cal meter accento grafico, con l'agravant que a norma no permite nian construyir-se un sistema practico de regles alternativo. Por tanto, s'amilloraría en o aspecto funcional ta l'aprendizache y amostranza d'a luenga (en a suya vesant escrita) si se fese servir un sistema d'accentuación fixo (esmienda 31). Sobre a completitut de l'accentuación grafica (que proposo en a esmienda 32), en iste caso, no ye tant relevant: l'emplego d'uns regles mas completos u menos completos no cambian a funcionalidat d'a luenga quanto a la suya codificación, siempre que os regles sigan de buen entender. L'ausencia total de tillas (obligatoria) sí que facilitaría iste aspecto d'a funcionalidat en a codificación, pero empioraría grieument os aspectos de decodificación, aprendizache y emplego de ferramientas de lingüistica computacional, como se veyerá. Descodificación (lectura, pronuncia, comprensión, aprendizache d'a luenga). Quanto a la descodificación, un sistema con accentuación voluntaria provoca inseguridat, ya que, si os accentos graficos presents sinyalan univocament a tonicidat d'una parola, l'ausencia d'ells no informan sobre a mesma. Podría argumentar-se que un lector que conoixca a luenga no habría de tener garra problema, y ixo ye parcialment cierto. Un lector que sepa aragonés, no ha de tener problemas de lectura con gran parte d'as parolas, por o feito de no estar accentuadas. En tot caso, dada a dialectalización d'a nuestra luenga, no ye una locura pensar, por exemplo, que un charrador cheso pueda tener problemas de lectura en leyer bell localismo chistabín, u bell neolochismo. O problema no será tan grieu con os charradors con conoiximientos fundos d'a luenga, sino con os que no tienen un conoiximiento tan fundo (estudiants d'a luenga como L2 (ninos u adultos), ninos parladors maternos en edat escolar, adultos charradors patrimonials con un conoiximiento poco fundo y castellanizado, neocharradors con un conoiximiento parcial d'a luenga…). Si a grafía no indica a pronuncia d'una parola, caldrá mirar-la en un diccionario, por o que se pierde en funcionalidat ta o suyo aprendizache y amostranza, en comparanza con un sistema d'accentuación fixo y completo. Antiparte, os textos escritos en una luenga como a nuestra, son a ormino leyius por personas que no conoixen a luenga, pero que s'amanan ta ella con interés (chent que compra un libro por curiosidat, chent que siente l'aragonés como propio, pero que ya no lo charra, chent que leye un texto literario u bell poema en publico, personas que participan en una misa en aragonés…). Leyer una luenga que uno no conoix siempre tien o risque de fer-lo mal, pero en muitas luengas, aprendendo bells regles sencillos se puede conseguir leyer prou correctament. En aragonés, si os accentos no se fixan d'una forma “decodificable”, una persona, mesmo con interés en conoixer os regles de lectura de l'aragonés, se trobará con a-saber-las ambigüedatz tonicas quan mire de leyer un texto. A totz os argumentos anteriors se puede responder pensando en luengas como l'anglés que no notan os accentos, y que a ortografía no sinyala univocament a seqüencia fonica, de forma que ta leyer bien una parola, cal conoixer-la d'antes. Manimenos, ixo precisament fa que a ortografía de l'anglés siga muit muit disfuncional (probablement a menos funcional d'as luengas europeas). O quid se troba en que, en estar una luenga internacional, os parladors no nativos se veyen obligaus a aprender-lo por atras razons, pero no ye un modelo a seguir, ortograficament. En un caso antipodal, como l'aragonés, a ortografía cal que se faiga con miras a no dificultar innecesariament l'aprendizache, u mesmo l'acercamiento t'a luenga. Atra posible contraargumentación ye a de pensar que un diccionario ortografico resolverá totz os problemas. Prencipio negando a mayor, porque si ye verdat que o diccionario ortografico facilitará a codificación y decodificación, ista s'habría de fer de forma que minimice a necesidat d'emplego d'ixa ferramienta (útil y necesaria, por atro costau). Y si se'n ha de fer uso, o mas lochico ye que siga o codificador d'o mensache qui lo faga y no pas o decodificador (ye decir, que ye millor que invierta o tiempo qui escribe en facilitar a lectura de qui leye, que fer un sistema de fácil escritura que obligue a fer servir un diccionario ta conoixer a tonicidat d'una parola). Antiparte, en una luenga con un desenvolique lexicografico muito mayor, podríanos pensar en un diccionario ortografico muit completo, pero parando cuenta en as lagunas lexicograficas de l'aragonés y en a variación morfolochica que trobamos (por exemplo, en os verbos), será difícil que o diccionario ortografico (necesario, por otro costau) resuelva totz os casos que se puedan planteyar. Obras de referencia. A opcionalidat y no completitut d'o sistema d'accentuación grafica provoca tamién disfuncionalidatz en a construcción de diccionarios, glosarios, enciclopedias… Si no se fixa una forma normativa unica, cada autor habrá de prener un criterio (posiblement cada obra, uno diferent) sobre como lematizar as parolas (con accentos, sin accentos, bell unas con accentos y atras sin accentos). Amás, o sistema d'accentuación previsto en ista propuesta ortografica provisional, obligará a os diccionarios a indicar de bella traza a tonicidat d'as parolas no rematadas en vocal, n u s, (fendo una transcripción fonolochica, u indicando con bella marca tipografica en do va l'accento tonico). D'a mesma traza, ta privar a dispersión d'estilos d'accentuación, cada editorial, revista, etc, podría rematar fendo una guida d'estilo con criterios uniformes sobre l'accentuación. Nuevas tecnolochías – codificación/decodificación. Como zaguer grupo d'argumentos, tenemos l'uso de l'aragonés en as nuevas tecnolochías. Me referiré tanto a os problemas de codificación que puedan apareixer ta codificar u decodificar a luenga con o emplego d'as nuevas tecnolochías (por exemplo, en escribir un e-mail, un SMS, una pachina web, un texto en un procesador de textos), como a la posibilidat de posibles desenvoliques en o futuro de ferramientas de lingüistica computacional (sintesi de voz (conversión texto-voz), reconoiximiento de voz (conversión voz-texto), correctors ortograficos, transcriptors foneticos, sistemas d'aprendizache d'a luenga).
En primerías, se tresmina d'o documento a medrana a que l'uso de caracters no diferents d'os representaus en o codigo ASCII (7-bits) pueda imposibilitar l'emplego d'as nuevas tecnolochías en aragonés. No comparto ixa conclusión. En os primers tiempos d'a informatica, l'anglés yera a luenga emplegada de traza exclusiva en quasi totz os programas informaticos. Como que l'anglés ye una luenga que, fueras de contadas excepcions, no fa servir soque l'alfabeto latino extendiu sin diacríticos, os programas informaticos d'os primers tiempos, feitos sin sisquiera considerar a suya traducción u o suyo emplego en atros idiomas, se basaban internament en o emplego d'os codigos ASCII de 7 bits. Por ixo, posaban a-saber-los problemas quan bell usuario feba servir caracters ASCII extendius (con accentos, dieresis, ñ, ç, y atros diacriticos) y feban impracticable de tot o suyo emplego con atros sistemas graficos no basados en o latino. Hue tot isto ha cambiau: en o disenyo de qualsiquier aplicación informatica se para cuenta en as posibilidatz de localización y internacionalización. A cheneralización de l'uso de l'ASCII extendiu (8 bits) y mas que más, o estándar Unicode (sistema universal, adaptable y ubierto que permite permite codificar totz os sistemas d'escritura conoixius) fa que hue no existan problemas ta codificar, decodificar y representar por pantalla pachinas escritas en luengas como o chino, l'arabe, o cheorchiano, u hindi. Pero, por fortuna, a nuestra luenga no amenista recurrir de forma obligada a o sistema Unicode. Ye posible codificar-la emplegando extensions d'o codigo ASCII de 8 bits (que amás, son compatibles con UNICODE, ya que corresponden a os 256 primers caracters d'ista codificación). Qualcosa similar pasó con Internet, si a meyaus d'os 90 mas d'o 80% d'as pachinas web yeran en anglés, hue ixa cifra ye baixada dica o 45% (Pimienta, D, Prado, D, Blanco, Á. “Twelve years of measuring linguistic diversity in the Internet: balance and perspectives”. En: Unesco publications for the World Summit on the Information Society. Unesco. (2009) [http://unesdoc.unesco.org/images/0018/001870/187016e.pdf]). A resta de luengas mas emplegadas en internet, emplegan en o suyo repertorio de grafemas, versions extendidas de l'alfabeto latino (con diacríticos), y mesmo sistemas d'escritura diferents. Seguntes o mío pareixer, si a codificación emplega bell signo grafico diferent, pero que cumpla os siguients, criterios, a funcionalidat no se veyerá rebaixada: - Os signos emplegaus, han d'estar dentro d'o estándar ASCII-extendido (8-bits), y en concreto l'ISO 8859-1 (compatible con Unicode), que ye l'estándar que incluye os diacríticos necesarios ta la escritura de l'afrikáans, alemán, catalán, danés, espanyol, feroés, finés, francés, gaelico, gallego, anglés, islandés, italiano, neerlandés, noruego, portugués, sueco y euskera. Ixe conchunto ye: ¡ ¢ £ € ¥ ¦ § ¨ © ª « ¬ ® ¯ Bx ° ± ² ³ ´ µ ¶ · ¸ ¹ º » ¼ ½ ¾ ¿ Cx À Á Â Ã Ä Å Æ Ç È É Ê Ë Ì Í Î Ï Dx Ð Ñ Ò Ó Ô Õ Ö × Ø Ù Ú Û Ü Ý Þ ß Ex à á â ã ä å æ ç è é ê ë ì í î ï Fx ð ñ ò ó ô õ ö ÷ ø ù ú û ü ý þ ÿ - Si ye posible, os simbolos no ASCII han d'estar compartius con as luengas “grans” d'arredol (francés, castellán, portugués), porque a valura comercial d'o suyo mercau potencial “obliga” a que qualsiquier programa, sistema informatico u nuevo ámbito tecnolochico haiga d'estar compatible con os suyos signos. Isto deixaría a lista en: ¡ ¿ À Á Â Ã Ç È É Ê Í Î Ï Ñ Ó Ô Õ Ú Ü à á â ã ç è é ê í î ï ñ ó ô õ ú ü - S'ha d'emplegar signos fácilment accesibles dende os teclaus d'ordinador emplegaus en Aragón (tipo espanyol). Isto se cumple ta toda a lista de simbols anteriors. Os problemas que podemos trobar emplegando os signos anteriors habría d'estar minimos, pero si fuese o caso d'imposibilidat, s'ha de buscar una forma alternativa d'escribir-los (en alemán, por exemplo: ä ae; üue; ßss : asinas, Gauss u Schuebert). En o caso de l'aragonés, se puet simplament, deixar d'escribir os accentos en caso de preveyer problemas, pero ixo habría d'estar a excepción, y no pas o regle consagrau por a ortografía (ye como si a ortografía consagrase como normativo l'uso d'o luengache d'os SMS). Nuevas tecnolochías – lingüistica computacional A lingüistica computacional ye un atro aspecto en que no s'ha treballau guaire en o caso de l'aragonés, pero que puede fer muita honra ta desenvolicar, ixemenar, amostrar, y emplegar a nuestra luenga en relación con as nuevas tecnolochías. Ye un campo d'estudio que fa servir a informatica ta estudiar y tractar o luengache humano. Ta conseguir-lo, cal fer modelos lochicos computacionals d'o “luengache natural”. Bell unas d'as suyas arias d'estudio son:
Como ye de dar, o desenvolique d'istas arias ta l'aragonés podría fer muita honra ta facilitar o suyo emplego correcto, en internet, en l'ambito de l'administración, ta l'amostranza, t'a divulgación de l'aragonés, asinas como ta qualsiquier actividat de tipo academico-scientifico. Encara que puedan pareixer tecnolochía leixana y compleixas (y lo son), a existencia de prochectos multiluengache de software libre en quasi totz ixos aspectos (aspell / hunspell, Apertium / Opentrad, Festival, HTS…) y o feito que o gran treballo feito ta luengas vecinas ye aproveitable, permite pensar en que sería posible contar con ixas ferramientas con una inversión de recursos muit razonable. O texto escrito siempre ye u a dentrada u a salida (u todas dos) d'os sistemas anteriors, y as decisions ortograficas pueden tener repercusions sobre a facilidat d'implementación d'os mesmos. T'a creyación de corpus lingüisticos, analisi de freqüencias, analisi de concordancias, ye muit important que exista una forma unica ta cada parola. O mesmo se puet decir d'os analizadors morfolochicos y sintacticos. Ye important, que totz os textos escritos en aragonés sigan una mesma norma grafica, y si no ye o caso, puedan estar convertius por meyo d'un corrector ortografico, por exemplo. Pero isto nomás ye posible si a forma normativa ye unica, y cada parola, u ha de levar accento, u no levar-ne. En iste sentiu, a esmienda nº 31, que elimina a optatividat fería a ortografía mas funcional. Os correctors ortograficos y gramaticals prenen un texto y proposan cambios en bellas parolas u frases ta mirar de fer-las cumplir as leis ortograficas u gramaticals d'a luenga. En primer lugar, un corrector ortografico ye una ferramienta muit important, mas que mas en o caso d'una reforma ortografica. Os posibles problemas que podría planteyar o emplego d'un sistema d'accentuación “completo”, serían muito menors si se fan servir un corrector ortografico. Si o sistema d'accentuación ye potestativo, a fayena d'os correctors ortograficos (en qüestión d'accentos) se fa quasi imposible, ya que ni sisquiera existe una forma normativa unica ta cada parola. Os sistemas actuals mas extendius (aspell, hunspell, openoffice) se basan en un diccionario ortografico de lemas mas un diccionario d'afixos (en que se codifican os regles de conchugación, declinación, plurals, formación de parolas) que sería de buen fer en aragonés. Con un sistema potestativo, os lemas caldría duplicar-los, u bien fer una conversión previa que sacase os accentos. En totz dos casos, o resultau ye que o corrector ortografico nunca no proposará corrección d'accentos. Un sintetizador de voz ye a la fin, un sistema de lectura de textos en do lo lector (l'ordinador) no conoix a luenga. A la fin, totz os problemas de funcionalidat que se planteyan ta una persona que no conoixca a luenga, se trobarán en un sintetizador de voz. En un primer trango, cal tornar o texto ortografico en un “texto fonetico silabificau y accentuau”. O segundo trango ye tornar ixa cadena de texto en una seqüencia de sonius (ta o que previament s'ha habiu d'entrenar por meyo de l'analisi d'un corpus de textos leyius por humans). Pus bien, ta una correcta lectura d'o texto, ye de dar que cal accentuar correctament as parolas. Amás de l'accentuación adintro d'una mesma parola, tamién ye important a prosodia que viene marcada por as posicions d'as silabas accentuadas en una frase. Por tot ixo ye imprescindible que o programa pueda conoixer l'accentuación de todas as parolas que troba en o texto. Isto ye posible: - Con un conchunto de regles “completo” y “obligatorio”. Asinas a propia ortografía indica de forma biunivoca a tonicidat. - Introducindo en o programa un diccionario ortografico, o qual planteya muitos mas problemas (completitut d'o corpus con que s'ha feito o diccionario, localismos, extrancherismos, cultismos, neolochismos, tecnicismos, morfolochía, variedat dialectal). Ye de buen entender que una ortografía con regles d'accentuación completos y obligatorio sería muito mas funcional en iste sentiu. Ta un sistema de reconoiximiento de voz, como que o texto ortografico ye a salida d'o programa y no pas a dentrada, pareix que a disfuncionalidat sería menor, pero no guaire menor, ya que un recoixedor de voz amenista un corpus de frases en a luenga, e ixe corpus ha d'estar transcrito foneticament, por o que sí que cal un transcriptor fonetico, que amenista accentuar as frases correctament. L'avantalla en iste caso, ye que o transcriptor se fa servir nomás en a creyación d'o corpus, y en o pior d'os casos, se podría fer manualment, cosa que no ye posible en un sintetizador. Un sistema de traducción automatica (machine translation) puet fer-se con tecnicas estatisticas basadas en corpus (impensable hue en o caso de l'aragonés), u bien en tecnicas basadas en regles de transferencia dimpués d'una analís morfo-sintactica mas u menos funda –shallow transfer vs deep transfer–. En os dos casos, a creyación d'o material lingüistico necesario ta o suyo funcionamiento (o corpus bilingüe en o primer caso, y os diccionarios monolingüe-morfolochico y bilingüe) se facilitaría con o emplego d'una ortografía univocament decodificable. Sobre o paragrafo final sobre leis d'accentuación. Amás o texto “Esta opcionalidat no podrá interpretar-se, en garra caso, como licencia ta que individualment u colectiva se pueda formular u practicar leis d'accentuación diverchents d'a norma.” se m'entrefá imposible de cumplir. A escritura se gosa basar en automatismos y regles, explicitos u implicitos que, mesmo insconscientment, adquirimos en escribir una luenga. Por ixo, rematamos automatizando l'acción d'escribir y a la fin cada usuario d'a luenga rematará por fer-se, talment inconscientment, unas “leis d'accentuación”. D'a mesma traza, qualsiquier programa informatico como un reconoixedor de voz, un corrector automatico, un traductor, ha de tener, en a suya programación, bella lei d'accentuación. Con ixa clausula, de facto, o que se fa ye imposibilitar l'accentuación sistematica d'atras parolas, plegando ta l'absurdo que meter tillas no obligatorias a l'azar se considere correcto, pero meter-las seguntes una lei prefixada no'n siga. Si o que se quiere ye que no se faiga garra “lei alternativa d'accentuación” t'as parolas no accentuadas, alavez s'habría de vedar dreitament l'accentuación potestativa d'ixas atras parolas. Conclusions: Por tot o dito, presiento as esmiendas A y B que pretenden que a ortografía de l'aragonés incluiga un sistema d'accentos graficos no potestativo y no ambiguo (fueras de posibles excepcions muit limitadas). A esmienda nº 33 ye una concreción d'as dos anteriors. R (47-A y 47-B): Antiparti d'o dito en a esmienda 6, a relación tipografica entre vocals con tilla y sin tilla ye totalment equiparable a la relación entre mayusclas y minusclas, aspecto que descarta qualsiquiera d'as obcheccions tecnolochicas planteyadas. Igualment son equiparables os usos recomendaus y os potestativos de tillas y mayusclas, previsibles en determinaus casos, pero imprevisibles en muitos atros. Se parte de que as tillas no son parti intrinseca d'a parola, sino que son sinyals opcionals que pueden orientar en a interpretación d'a prosodia u en a discriminación de posibles homografías; en as luengas en as que existe un sistema d'accentuación grafica obligatorio, tamién existe un gran numero de voces homografas (unas sin tillas y atras con tillas, por o que tampoco lo sistema resuelve de raso una pretendida necesidat d'univocidat en abstracción d'un contexto). En obras que lematicen u ordenen repertorios, se podrá seguir as recomendacions dadas u prescindir-ne, pero siempre achustando-se a la finalidat d'a obra y en previsión d'o publico ta qui va destinada, igual como se fa con atra mena d'informacions (gramatical, d'uso, d'ambito, etc.), con criterios d'autor u editorials. As obras escritas mientres quantas centurias no emplegoron marcas de tonicidat ni formulas sistematizadas de puntuación, y no por ixo podemos concluyir que os textos sigan poco claros; y si lo son circumstancialment (en determinadas construccions excepcionals), toda la problematica d'interpretación queda resuelta con una correcta ubicación d'os sinyals de puntuación y l'aplicación d'as recomendacions d'uso d'as tillas. Y una avantalla important d'o sistema potestativo ye que se puede marcar a tonicidat en casos en que un sistema obligatorio lo empacharía. SE DESESTIMA ESMIENDA 48: (esmienda firme). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 5. Accentuación (p.34) A esmienda que se presienta ye: Sustituir o texto actual d'a sección 5. Accentuación, por: Como en belatras luengas, a tonicidat ye una caracteristica pertinent en aragonés, de traza que dos parolas pueden contener os mesmos fonemas y diferenciar-se por a vocal tonica, que ye a que poseye una mayor intensidat en a pronuncia. A necesidat d'emplegar sinyals graficos ta marcar a tonicidat d'as parolas se chustifica en que ye posible que lo discurso escrito no siga facilment interpretable, porque a intensidat, como atros elementos prosodicos, no se refleixa en a escritura. Levarán accento grafico u tilla en a vocal tonica as parolas siguients: a) Parolas agudas que rematan en vocal, diftongo creixient u <n>, solos u seguius de <s>: trobé, posición, cantés, posicións, (meter mas exemplos) etc. b) Parolas planas que rematan en una sola consonant diferent de <s> u en qualsiquier grupo consonantico diferent de <ns>: árbols, imáchen, ráfil. c) Parolas esdruixolas. d) Parolas con hiato quan a vocal zarrada ye tonica: fería, paúl, Saúnc, etc. Manimenos, quan entre a vocal zarrada y a ubierta exista una <h>, ista marca o inicio de silaba, y por tanto, a parola pasará a accentuar-se nomás si cumple os regles a) u b). Por exemplo: vehiclo. e) Como marca diacritica, en os pronombres interrogativos y exclamativos (qué, cómo, quán/quándo, quín/quiénto, quál...) y en os siguients monosilabos: sé (verbo), dé (verbo), sí (adverbio y substantivo), asinas como as formas verbals baixorribagorzanas é y és (sinonimos de ye, yes). f) os adverbios remataus en –ment tienen dos accentos tónicos, uno en l'adchectivo, y un atro en o elemento –ment. Nomás se notará graficament o primero si l'adchectivo hese de levar accento grafico seguntes os regles anteriors: fácilment. Adicionalment, si se creyese convenient: En totz es demás casos, será d'aplicación o criterio d'anfibolochía u a voluntat de facilitar a lectura quan se considere por parte de qui escribe, siempre en a vocal tonica. En tot caso, as formas accentuadas que no s'haigan d'accentuar seguntes os regles anteriors, se considerarán variants graficas, y no pas as formas normativas.
Adicionalment, si se creyese convenient: A días de hue, no existen guaires dificultatz ta representar caracters accentuaus en quasi garra sistema u programa informatico. Manimenos, quan, en comunicacions informals, existan dificultatz tecnolochicas ta representar os caracters graficos u se preveiga que pueden existir problemas de codificación u decodificación d'os mesmos, podrán escribir-se as parolas sin accentuar, considerando-se variants graficas d'as anteriors. Manimenos, as formas normativas, serán siempre as accentuadas, quan haigan de levar accento seguntes os regles anteriors. Motivación: Ye a mía proposa de concreción d'as esmiendas anteriors, encara que atras posibilidatz pueden funcionar igual de bien. A proposa ye intermedia entre o sistema castellano y o catalán, y pareixiu a o que se veniba fendo servir en as normas d'o I Congreso de l'Aragonés. A diferencia fundamental con ista zaguera ye que s'accentuarías as parolas agudas rematadas en -ns, y deixarían d'accentuar-se as planas rematadas en -ns. Asinas, tendríanos: fizón/fizóns, posición/posicións, molín/molíns, pero imachen/imachens, esquimen/esquimens, crabumen/crabumens, choven/chovens. Un criterio que sería bueno respetar ye mantener a coherencia paradigmatica con os plurals: s'habría de buscar que en quasi totz os casos l'adición d'o morfema -s de plural no cambie l'accentuación d'a parola. Asinas, con ista propuesta: fizón / fizóns, chistabín / chistabíns vs imachen / imachens, choven / chovens. Tamién considero que se puet escusar l'accento en parolas como vehiclo, ya que si se fa caso a o regle que diz que una 'h' interior siempre ye inicio de silaba, no i hai garra posibilidat de confusión en parolas como 'vehiclo', y por tanto, no s'ha de posar accento ta desfer o diftongo, sino seguir a norma cheneral t'as parolas planas rematadas en vocal. R: Como ista esmienda ye conseqüencia d'as anteriors, SE DESESTIMA. ESMIENDA 49: (esmienda firme). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 6.9 Guión. (p.47) A esmienda que se presienta ye: Sustituir o texto por: 6. 9. Guions (guion largo y guion curto). Encara que i hai una tendencia a no esferenciar esferenciar o guión largo (tamién clamau raya) con o guión curto (tamién clamau simplament guion), se consella, en una edición cudiada de textos, d'emplegar cada uno d'os dos signos en os suyos usos correctos, cosa que se puede conseguir con un adequau tractamiento informatico d'os textos. En tot caso, quan no siga tecnicament posible de fer ista distinción, u en textos menos formals que no requieran una edición tant cudiada, s'admeterá l'emplego d'o guión curto (-) ta totz os usos referius a o guión largo (–). L'emplego d'o guión largo (–) se da en os siguients casos: 6. 9. 1. Ta delimitar incisos u aclaracions adintro d'un discurso: Pensó –pa ella misma– que ixo no yeran trazas de fer as cosas. En esta situación son tamién validas as comas u os parentesis. 6. 9. 2. En un dialogo s'emplegan os guions largos ta cada inicio d'intervención: –Te viyé quan baixabas d'o taxi. –Iba ta casa vuestra, facil que me veyeses. 6. 9. 3. En relación con l'anterior, s'introduz un nuevo guión largo debant de l'aclaración d'o narrador. Si dimpués de l'aclaración contina la intervención d'o personache, se bi incluye unatro guión largo. Si calese ficar un sinyal de puntuación, se fará dimpués d'o guión largo que tanca las parolas d'o narrador: –M'ha feito muito goyo de leyer ixa novela –dició Carmen quan le'n tornó a María–, estoi que me la cromparé ta leyer-la unatra vegada. –Si tanto goyo t'ha feito te la regalo –le contestó María–, ta yo no i hai millor regalo que un libro. Si dimpués d'a intervención d'o narrador no continan as parolas d'o personache, no se i mete guión de tancada: –¡Cómo yes capable de decir-me esto agora! –chiló sosprendito. 6. 9. 4. En listaus u relacions, s'emplega lo guión en puesto d'a parola u autor ya citau anteriorment: Adverbios locativos –temporals –modals –quantitativos O guión curto (-) se ferá servir: 6. 9. 5. Ta deseparar os infinitivos, cherundios y imperativos de l'incremento atono en posición enclitica, asinas como entre os mesmos incrementos si n'i hai mes d'uno y no i hai elisión vocalica37: As nuestras no quereban ir-ie. Traye-les-ne ta que la veigan y se callen. Fendo-lo asinas no haberba de dar garra problema. En textos clasicos amaneixen tamién os encliticos (y mesmo intercliticos) con muitos atros tiempos verbals: fizo-le, clamó-los, estaban-se, dicen-nos, demanda-vos, mostrar-les-he, etc. 6. 9. 6. S'emplega ta fer deseparacions en interior d'una parola, como as siguients: a) en as parolas compuestas que no tiengan un uso asolau en a luenga, ya sía por a chuntura de dos substantivos, dos adchectivos u dos chentilicios: Han convocato quatre plazas meyant un concurso-oposición. Lo porfesor escribié un tractau sobre l'antigo navarro-aragonés. As conseqüencias politico-militars derivadas d'a II Guerra Mundial se vidon decamín. b) S'emplega lo guión ta trestallar una parola a la fin d'una línea. Siempre se desepararán por silabas, seguntes os regles que se detallan en 2.17. 6. 9. 7. Lo guión s'emplega tamién ta sinyalar as posicions relativas de silabas, lexemas, morfemas y atras partes d'a parola. Si o fragmento tiene o guión dezaga significa que ocupa la primer parte d'a parola: inter-, zag-, sub-, sobre-, etc. Quan o segmento va entre guions, indica que ocupa una parte intermeya d'a parola: -vis-, -macula-, -electric-, etc. Quan o guión va dezaga d'o segmento, sinyala que este ocupa la posición zaguera d'a parola: -iello, -ismo, -ebatz, -ons, etc. 6. 9. 8. Lo guión s'emplega como enlaz de dos parolas: O concello de Tella-Sin. O tren Teruel-Zaragoza. 6. 9. 9. Lo guión tamién s'aplicará en os casos consideraus en l'apartau 4, que son os siguients: a) Locucions: fito-fito, china-chana, fuchis-fuchis, a-saber-lo38, (a) puntodía/ punto-diya, punto-y-coma, va-y-viene , ziga-zaga, etc. b) Cherundios imperfectivos: charrin-charrand, garrin-garriand, coixincoixiand, etc. c) Reiteración: camín-camín, barranco-barranco, bueno-bueno, etc. d) Verbos con pronombres atonos encliticos: fer-lo, charrand-ne, ves-ie, etc.39 e) Nombres propios compuestos por aposición: Francho-Chabier, Xabierre- Gai, etc. 38 Y as formas flexionadas a-saber-la, a-saber-los, a-saber-las 39 Se veiga 6. 9. 5. Motivación: A suposada con confusión entre o guion (-) y o guion largo u raya (—) ye debida a una tipografía poco cudiada, y no ha d'estar consagrada como normativa por l'autoridat academica. Ye una questión mas de cheneralización d'as nuevas tecnolochías ta tota mena d'usos por a cheneralidat d'a población, que una limitación intrinseca d'as “nuevas tecnolochías” (que por contra, permiten mesmo de correchir automaticament ista mena d'errors). Y en tot caso, en a tipografía cudiada que ye exichible en a edición de libros, revistas y atros materials con vocación duradera, habría de fer ista distinción, tradicional en todas as luengas romanicas. Si se quiere, encara que no lo veigo necesario, se puede deixar ixa mención a que en textos mas corrients (e-mails, cartas, notas, etc.), u quan i haiga un verdadero problema d'incompatibilidat informatico (que nunca no ye insalvable, pero puede fer difícil a escritura normativa) s'accepta l'uso d'o guion ta totz os usos mencionaus. Con ista esmienda se refuerza mas que mas o prencipio d'identidat “romanica” (a coherencia con a resta de luengas), y talment o d'historicidat. Antiparte d'a esmienda principal, en i hai un atra de POP: guion curto / guion (-), guion largo / raya (—) A mía proposa sería: guionet (-), guion largo, guion, raya (—). Caso d'acceptar-se ista chicota esmienda formal, s'habría de cambiar adequadament o texto. R: Se veye adequada la esmienda en o suyo planteyamiento. ESMIENDA 50: (esmienda feble: proposa). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): Nota a piet de pachina 19 (pachina 14). 19 En a mayoría de parlas benasquesas, os plurals de participios, asinas como de bells adchectivos y substantivos, siguen un modelo -au>-ats, -eu>-ets, -iu>-its, parello a'l que se troba en dialectos arcaizants (-to>-tos) pero con a caracteristica formación de plural benasquesa (substitución -o>-s por perda de vocal final) que se troba tamién, menos sistematica, en a resta d'o dominio lingüistico. Por tanto, estos plurals no se grafiarán con o digrafo, y se diferenciarán de formas verbals homofonas: forats, querits (diferent de queritz), trobats (diferents de trobatz), perdets (diferent de perdetz), vestits (substantivo y participio, diferent de vestitz), etc. Manimenos, en bellas parlas benasquesas se fan os plurals en -us.
A esmienda que se presienta ye: Sustituir o texto d'a nota a o piet (u bien incluyir-lo en o cuerpo de texto prencipal) por: 19 En a mayoría de parlas benasquesas, os plurals de participios, asinas como de bells adchectivos y substantivos, siguen un modelo /-au/>/-ats/, /-eu/>/-ets/, /-iu/> /-its/, parello a'l que se troba en dialectos arcaizants (-to>-tos) pero con a caracteristica formación de plural benasquesa (substitución -o>-s por perda de vocal final) que se troba tamién, menos sistematica, en a resta d'o dominio lingüistico. En bellas parlas de transición entre l'aragonés y o catalán, tamién se fan servir participios plurals remataus en /θ/: /bembeniθ/. Por ixa razón, se grafiarán con o digafo “tz” ixos participios plurals (pronunciaus /-ts/ en benasqués y /θ/ en bellas parlas de transición). Motivación: Encara que o planteyamiento y razonamiento que se fa en a nota me pareix impecable dende o punto de vista de coherencia paradigmatica, y facilita a diasistematicidat con a resta de dialectos, se planteya a duda en veyer as formas “benveniz”, etc. en dialectos de transición (p. ex. en Calasanz, pero caldría investigar mas isto, que no lo conoixco guaire). Istas formas rematadas en /θ/ no se pueden codificar bien en a norma ortografica catalana, pero sí son rematanzas normals en aragonés, que d'ista forma las integraría millor. Ye una proposa ta discutir, por si no s'heba planteyau. R: Determinadas qüestions que afectan exclusivament a parlas de transición no siempre se pueden reglar dende una d'as luengas en contacto sin que se veiga afectada la suya coherencia. Iste ye un caso en que a mayoría de parlas que presientan as solucions citadas perteneixen a l'ambito lingüistico catalán (como lo caso de Calasanz), anque tamién se'n troba bell eixemplo en parlas buegatizas de l'ambito aragonés. A casuistica (en os dos ambitos lingüisticos) de marcas de plural en /θ/ ye encara mes ampla que a descrita en a esmienda y un sistema grafico que los acubille a totz en a solución “-tz” implicaría un desachuste cheneral d'o sistema propuesto: pensemos en plurals como “crabitz” u “fuentz”, que podrán tener una forma grafica u atra seguntes una norma particular aplicable en exclusiva a determinadas parlas aragonesas (u catalanas) de transición. Ye mes important mantener a coherencia paradigmatica y a diasistematicidat en as diferents variants (trobaus-trobatos-trobats), que no pas planteyar una norma que creba los dos prencipios: os plurals trobaus y trobats son correctos en benasqués; una mesma persona podría escribir, seguntes ista esmienda, trobaus y *trobatz. SE DESESTIMA ESMIENDA 51: (esmienda formal: exemplos) Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): exemplos (pachina 18, primer paragrafo).
A esmienda que se presienta ye: Sustituir Nueva Jersei por Nueva Jersey. Johanesburgo por Johannesburgo. Motivación: En o caso de Nueva Jersey, o segundo integrant d'o toponimo no se traduz ni s'adapta ta atros idiomas, y estando a “y” un grafema aragonés, s'habría de deixar intacto (igual que no s'adapta a “J”. En o caso de Johannesburg, tiene dos formants: o primer ye Johannes, que s'habría de deixar intacto, y o segundo, con tradición en aragonés, se puede adaptar ta “burgo” como se fa en atras luengas. Alavez, habría de quedar Johannesburgo, sin simplicar/adaptar o primer formant. As reglas d'adaptación que dicen nn-> n se refieren a cultismo y no s’han d'aplicar aquí. R: A esmienda ye adequada y pertinent. ESMIENDA 52: (esmienda formal: exemplos). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.8.1 G g (pach. 22-23). A letra g tamién puede representar os fonemas /x/ y /tʃ/ en extrancherismos, terminos scientificos, antroponimos y toponimos foranos como en os siguients casos: Argentina [artʃen'tina], Los Angeles [losan'tʃeles], Algete [al'xete], etc A esmienda que se presienta ye: Sacar Argentina d'ixa lista, proposando que s'escriba Archentina. Ista esmienda proposa que en os casos j/g, si se mantiene a grafía orichinal, se pronuncie como en a luenga d'a que se prene (como muito adaptando-la a o fonema mas amanau). Si s'adapta seguindo a evolución fonetica d'a luenga aragonesa, s'han de seguir tamién ixos regles: Asinas, si se proposa que o país se pronuncie [artʃen'tina], s'habría de proposar a grafía Archentina, seguindo a evolución d'o suyo cognato patrimonial: archent [ar'tʃen]. Motivación: En o texto se dan 3 exemplos diferents: Argentina: Promana d'una luenga en que se pronuncia /x/. A POP planteya mantener a grafía orichinal, pero adaptar a pronuncia como si estase una evolución patrimonial. Los Angeles: Encara que a etimolochía siga castellana, se prene de l'anglés, asinas que se planteya mantener a grafía orichinal, adaptando a pronuncia de l'anglés ta l'aragonés (pero ye una adaptación por similitut, y no pas por a evolución patrimonial). Algete: Promana d'una luenga en que se pronuncia /x/, y se proposa que se pronuncie /x/. Os casos d'Argentina y Algete pareixen contradictorios, porque os dos promanan d'a mesma luenga, pero se pronuncian diferent. Ista esmienda proposa que en os casos j/g, si se mantiene a grafía orichinal, se pronuncie como en a luenga d'a que se prene (como muito adaptando-la a o fonema mas amanau). Si s'adapta seguindo a evolución fonetica d'a luenga aragonesa, s'han de seguir tamién ixos regles: Asinas, si se proposa que o país se pronuncie [artʃen'tina], s'habría de proposar a grafía Archentina, seguindo a evolución d'o suyo cognato patrimonial: archent [ar'tʃen]. R: Se considera la esmienda adequada y pertinent, anque por agora trobamos preferible no pronunciar-nos sobre "Argentina" u "Archentina", que s'elimina d'os eixemplos.
ESMIENDA 53: (esmienda formal: proposa d'aclaración). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): B v (pachina 10) A esmienda que se presienta ye: Deixar claro, en os apartaus correspondients, cómo s'ha d'escribir a parola vasco/basco, navarro/navarro. que ye una que planteya dudas: o suyo orichen será prerromano (basco?), pero ha plegau por o latín? (vasco?). Un atra parola que s'ha visto escrita de diferents formas en istos dos meses ha estau envolicar / embolicar. Seguntes o DCVB (Alcover-Moll), viene de “involvicare”, y por tanto ha d'ir con “nv”. En o caso de Chistabín, si s'entendese como derivau de Chistau, se podría entender que ha d'ir con /v/ encara que en estar l'orichen prerromano iría con /b/. R: A esmienda planteya con rigor una dubda razonable sobre una qüestión que creyébanos aclarada en a POP, pero que puede creyar controversias. Quan se fabla d'etimolochías, en muitas ocasions no queda claro si o que cuenta ye a etimolochía orichinal conoixida (tampoco no cal recurrir ta lo protoindoeuropeu) u a luenga por a que una voz arriba ta l'aragonés. No siempre se conoixen con certitut tantos detalles d'as diferents parolas d'a luenga. Y no totz es casos mereixen a mesma consideración: una voz latina puede arribar dende l'anglés y una voz persa dende o castellano pasando por l'arabe. Por tanto, no se puede fer enunciaus universals. Pero en os casos que se nos planteyan, tanto basco como nabarro son d'orichen bascón, sin que podamos aventurar que arribasen ta l'aragonés por vía latina u no; habrían d'escribir-se, dau l'orichen conoixiu, con <b>. Lo problema de determinadas voces d'as que no hemos puesto aclarar de traza taxativa o suyo etimo queda resuelto d'a mesma traza, con o grafema <b>, que en bells casos podría resultar inexacto, pero que a suya relevancia queda minimizada quan a suya transparencia tampoco no ye significativa. Ta "embolicar", u "esboldregar", por no tener una etimolochía cierta u muit verosímil, ye d'aplicación o prencipio subsidiario de grafiar con <b>. A correlación grafica entre <u> y <v>, como se pretendería ta Chistau-chistabín, estaría pertinent en os casos d'etimolochía latina cierta, pero no pas en aquells que son prerromanos u inciertos. Un toponimo de difícil resolución ye o de Chanobas/Chanobás/Chanobars, con vacilación en a tonicidat y desconoiximiento de l'etimo; si ixa denominación promanás de IANUA (a traviés de IANUARES, lugar de puertas u dentradas, que ye o que represienta ixe lugar en o paso d'o congustro u cerrada sobre l'Ara), habría d'escribir-se como *Chanovars; pero en estando un etimo incierto y sin conoixer a tonicidat correcta, habríanos de pensar, por agora, que cal escribir-lo como Chanobas. Muitos casos de toponimia van a resultar dubdosos y ye posible que mereixcan una reflexión especial en quanto a mantenimiento de tradicions graficas que tiengan mes acceptación popular que qualsiquier propuesta academica que se'n pueda fer. ESMIENDA 54: (esmienda formal: proposa d'aclaración). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): B v (pachina 10) A esmienda que se presienta ye: Incluir azeite (y atras variants foneticas) de l'ar. hisp. az-zayt, en a lista de parolas a escribir con ze-zi. Motivación: Etimolochía arabe, con z (zayn?). Encara que a forma antiga siga olio, no se puede negar a vitalidat de azeite/azaite. R: As grafías "ze", "zi" son d'aplicación en as voces que se sinyalan en l'anexo II d'a POP-ACAR, siguindo criterios basicament de coincidencia internacional. A voz aceite no ha razón obchectiva ta estar representada con <z>; en quanto a las atras, olio ye una forma historica pero tamién documentada en a parla contemporania; y a forma *azaite, como muitas atras que contienen diftongos decreixients vacilants (ai/ei), como *sais, *rai-raina, *lai, *paine... son propios de rechistros vulgars peninsulars y se dan en todas as luengas romances y en territorios meridionals y septentrionals, con especial transcendencia entre a etnia chitana. Un caso diferent ye a familia d'a voz afaitar, d'orichen provenzal y común a las tres luengas romanicas pirenencas. SE DESESTIMA ESMIENDA 55: (esmienda formal: exemplos). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.3.1 H h (pachina 17) A esmienda que se presienta ye: Sacar os exemplos khmer, khan, que son transcripcions d'atras luengas enta o francés (que no tien o soniu /x/ ni atra traza d'expresar-lo). Motivación: Ye prou con mirar cómo s'escribe en atras luengas ta veyer que cada una fa una adaptación ta o suyo sistema grafico y fonolochico. Asinas, a solución en aragonés no habría de prener como referencia a transcripción ta un atra luenga, sino proposar una forma de transcripción propia (que podría coincidir con atra). No ye cosa de proposar un atra forma, sino mas bien de resolver iste problema de forma conchunta con atros problemas de transcripción, y no pas en o documento d'ortografía. Si os criterios de transcripción dende atros alfabetos ya estase claro, se debería incluir explicitament. Si no, creigo que ye millor no meter como exemplo garra parola que siga una transcripción, como khan, khmer, u Tchaikovsky. R: Se veiga la contestación a las esmiendas 7 y 31. S'accepta retirar os eixemplos y deixar a decisión ortografica ta la Comisión de Lexicolochía. ESMIENDA 56: (esmienda feble: proposa). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2. 2. 12. Letra X x A esmienda que se presienta ye: 1) Prener una decisión grafica (si no ye posible fonetica) sobre bellas parolas que prencipian por exe- (exemplo/eixemplo/ixemplo, exercito/eixercito, exercicio/eixercicio, executar/eixecutar, exe/eixe). 2) Os toponimos u parolas antigas que prencipian por ex- : exeia/exeya, exarque, exativa, … que ixa e- ya feba a mesma función que a i actual en “ix-”, ¿s'han d'escribir con eix- inicial? Se podría permitir en ixos casos escribir ex- encara que a pronuncia siga /ʃ/, /iʃ/, /eʃ/. Motivación: Son dudas que surten en emplegar a grafía. Si no ye posible trobar un criterio, se puede deixar ta o diccionario ortografico, pero presento a esmienda porque trobo que ye un aspecto que provoca falta de seguranza y sería deseyable de resolver-lo antes con antes. Una posible solución (no guaire meditada encara) ye que, como que a solución ex- inicial documentada en textos antigos fa o mesmo papel que a la ix- actual, permitir que en posición inicial se pueda escribir ex- mesmo si a pronuncia ye palatal fricativa /ʃ/, /iʃ/, /eʃ/, y podría servir tamién ta una pronuncia culta en /ks/. Ista solución no resuelve a duda de si pronuncias istas parolas como cultismos u como patrimonials, pero tien l'avantalla de que permite a unidat grafica d'as dos solucions. En luengas como o catalán, encara que s'escriben como cultismos, se troban toda mena de realizacions en o dominio lingüistico. exemplo: Fon.: əgzémplə (pir-or., or.); agzémple (occ.); eјʃémple (Val.); əʃémplə (pagesia d'Eivissa); əʒémplə (vila d'Eivissa); əʣémplə (mall., men.). fuent: DCVB (Alcover-Moll). R: Antiparti d'o dito en a contestación a la esmienda 11, creyemos que a redacción de versión final d'a propuesta ortografica aclara totas istas dubdas. ESMIENDA 57: (esmienda-dandalo + esmienda feble: proposa ). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 8. Numerals (p.61) A esmienda que se presienta ye: 1) Proposa: anyadir vinte como forma ta 20. 2) Proposa: anyadir sixanta como forma ta 60. 3) Proposa: anyadir nuecientos como forma ta 900. 4) Proposa: anyadir milenta como forma ta 1000. 5) Dandalo: ¿quatorce /kwa.'tor.θe/ u catorce /ka.'tor.θe/? Motivación: 1) Ye una forma que se siente (a lo menos en castellano d'Aragón) y concorda con o meyeval y benasqués vint. 2) Ye a forma meyeval, en consonancia con a recuperación d'atras formas. 3) Ye forma meyeval. 4) Ye forma documentada y estoi que funciona como numeral 5) M'ha veniu a duda de si podeba estar un error, u /kwa.'tor.θe/ ye a forma proposada. R: En a versión definitiva se reformula la tabla de numerals, en a que s'anyaden as formas vinte y sixanta. A forma *nueucientos no ye documentada, pero sí a forma noucientos (que, como ye d'esperar, no diftonga en posición atona), y que s'incluye; manimenos, no tenemos notorio d'a forma "nuecientos", posiblement erronia u, en tot caso, antietimolochica, por o que no veyemos argumentos ta introducir-la en competencia con as atras. A forma milenta ye controvertida, pos ye documentada unicament en Ana Abarca de Bolea y puede haber siu presa d'a literatura costumbrista peninsular en luenga astur-leonesa ("sayagués", como ella mesma manifiesta); ixa parola se troba en a luenga astur-leonesa y en a castellana (emplegada por Cervantes y Góngora), y a suya formación con a desinencia -enta d'as decenas nos pareix poco apropiada. No ye documentada en aragonés meyeval. Incorporar-la a lo repertorio sin atros argumentos nos pareix falto de rigor. A grafía quatorce ye una error (arcaizant) que correchimos. ESMIENDA 58: (esmienda formal: exemplo ). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 9. Uso d'as mayusclas (p. 64) A esmienda que se presienta ye: Sustituir Excmo. (excelentismo) por M. Exc. (muit excelent) u anyadir-lo como atra posibilidat. Motivación: Ista esmienda no tiene guaire importancia en o contexto d'a ortografía, pero avoga por recuperar as formas de tractamiento documentadas historicament: Muit Excelent, Muit Ilustre, etc. En cuenta d'o calco d'o castellano. R: L'eixemplo emplegau ye correcto y no creyemos que mereixca una esmienda, anque acceptamos que se sochiera y lo incluimos como eixemplo. As diferents formulas de tractamiento s'habrán d'elaborar en o devenidero a partir de formas tradicionals y contemplando elementos tant transcendents como as normativas en vigor, pos i hai casos en que son lechisladas y se requiere d'un treslau exacto (o que no implica calco, sino correspondencia). ESMIENDA 59: Esmienda nº 12-45 (esmienda formal, y dandalos). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 6.13. Apostrofe. pp. 51 y ss. A esmienda que se presienta ye: 1) Sustituir en 6.13.a: “En son excepcions as parolas que prencipian por es-, ta las que se consella de no apostrofar” Por: “En son excepcions as parolas que prencipian por as silabas atonas es-, hes-, ta las que se consella de no apostrofar” 2) En 6.13.b.1: u 6.13.b.2, considerar cómo s'habrían d'escribir as variants “á = a+a” y “ás” = a+as” replegadas, por exemplo en Agüero (talment en Ansó?). 3) En 6.13. quan diz “atras preposicions, como en, dende u dica, no s'apostrofan nunca” anyadir: “encara que a vocal inicial de “en” u as finals de “dende” u “dica” puedan perderse en a pronuncia: “en o” /eno/ ~ /no/, “dende o” /dendo/, etc. ” 4) Sustituir “Debant de nombres de letras y atros sinyals ortograficos (cometas, parentesis, dos puntos, etc), simbolos quimicos y formulas, no s'usa l'apostrofación ta favoreixer a claridat grafica.” por “Debant de nombres de letras, simbolos quimicos y formulas, no s'usa l'apostrofación ta favoreixer a claridat grafica. Debant de sinyals ortograficos como cometas, parentesis, dos puntos, l'apostrofación ye opcional, siempre que no de lugar a confusión grafica. 5) Incluyir, por exemplo, en una nota a o piet en a pachina 51: “Quan se faigan servir meyos informaticos, se podrá fer servir o símbolo de cometa recta < ' > u o signo de cometa tipografica <’>, pero se privará d'emplegar os símbols de cometa tipografica d'apertura <‘> u os signos d'accento agudo <´> u grieu <`>”. Motivación: 1) Ya que s'exemplifica “l'esmo”, s'entiende que a excepción ye ta parolas que prencipian en es/hes atonas. S'anyade la “h” que pareix un oblido. Tiengo tamién a duda de qué fer quan prencipian por "ex-", p. ex. "l'extinto triceratops". 2) Si no, queda a duda de cómo escribir ixas contraccions. 3) Ta deixar claro que a contracción se produz en a luenga oral encara que no se note en a escritura. 4) A vegadas puede venir bien apostrofar debant d'una parola entre cometas u paréntesis. “ L'(árbol/abre) ye un vechetal”… “Imos a veyer l'“alfaya”. 5) Bells sistemas u programas sustituyen sistematicament un signo por atro quan se preta a tecla de "cometa simpla / apostrofe". R: 1) En efecto, falta hes- 2) Entendemos que a+a y a+as, a l'igual que ta+a y ta+as u atros casos posibles, son fenomens de fonositanxi que s'han d'escribir con parolas deseparadas. 3) Se revisan as contraccions n'o, n'el ta determinadas parlas que las emplegan. D'atra man, no se pueden contemplar totz es aspectos fonosintacticos. 4) En situacions como a que se describe, se recomienda explorar atros recursos tipograficos que no creyen confusión visual. 5) A norma ortografica no puede afundar en aspectos tipograficos. ESMIENDA 60: (esmienda formal, exemplos). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 6. 17. División de parolas a la fin de linia. p. 57. A esmienda que se presienta ye: Incluyir como exemplos parolas con "ue" interna, que podría resultar dudosas, pero que en aragonés, a diferencia de en castellano, se silabifican (u se pueden silabificar) diferentment: Ter-uel, es-quir-ue-lo, cir-ue-llo… razón por a que a vegadas aparece o incremento velar: /ter.'gwel/, /es.kir.'gwe.lo/, /cir.'gwe.ʎo/. Motivación: Incluyir ixos casos dudosos, que fan diferencia con o castellano. R: Se veiga lo dito en a esmienda 29. ESMIENDA 61: (esmienda dandalo). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2.2.12. X x p.26. Zaguer paragrafo: Como regle cheneral, a grafía ix en interior de parola represienta lo fonema palatal, mientres que a grafía x represienta lo grupo /ks/; ta conoixer a pronuncia de voces con a seqüencia consonant+ix, en primeras será /ks/ en cultismos, y o fonema palatal en voces patrimonials, pero serán os diccionarios normativos os que l'aclararán definitivament.A esmienda que se presienta ye: No sé si se i ha parau cuenta, pero tamién se troba ixe mesmo problema (y potencialment mayor) en o caso de gu + ix, ya que tanto gu como ix pueden u no funcionar como dígrafos. Asinas, se planteyan as dudas: Guixa (/giʃa/ = gui + ix+a) podría interpretar-se tamién como /giksa/ = gui + x+ a, pero encara i hai una opción más: se puede interpretar como gu + ix + a = /guʃa/ ~ /guiʃa/. Por atro costau, güixa podría interpretarse como güi + x+a = /guiksa/, u como güi + ix = /guiʃa/ (tamién como /guʃa/=gü + ix + a)? No sé si caldría decir-lo tamién u dar bella pauta. D'as anteriors, ye verdat que no existe so que a primera, pero podría planteyar-se a duda. Motivación: Aclarir una posible ambigüidat d'a grafía. R: S'accepta la esmienda y s'incluyirán os eixemplos guix, guixa, guixeta y guixón, que servirán de modelo por si se'n troba atros casos. ESMIENDA 62: Esmienda nº 12-48 (esmienda feble: proposa). Localización d'o texto que s'esmienda (apartau u pachina): 2. 2. 6. 3. Digrafo l·l Lo digrafo l·l s’emplega ta representar a ele cheminata vichent actualment en belsetán, y en decadencia en atras parlas centrals: payel·la, bel·la, bel·lota, etc.
Esmienda que se presienta: Sustituir o texto por Lo digrafo ll tamién s’emplega ta representar a ele cheminata vichent actualmente en belsetán, y en decadencia en atras parlas centrals: payella /pa.jel.la/, bella /bel.la/, bellota /bel.lo.ta/ etc. Si fuese menester, en estudios lingüísticos, deixar clara a cheminación, s'emplegará payel-la, bel-la, bel-lota. Un otra posibilidat ye deixar a la <l> a valura de l simpla u bien de l cheminada. Motivación: Introducir en o sistema grafico o dígrafo/grupo <l·l> nomás ta o suyo uso en una variedat talment se podría escusar. Si o grupo de parolas que en belsetán fan l cheminada ye limitau u sistematico, talment se podría representar por o dígrafo <ll> que sería susport de /ʎ/ y de /ll/. Asinas no s'introduz garra o punto volau nomás ta un caso tan concreto. Asinas, se ganaría en diasistematicidat. Caldría estudiar-lo más a fundo, porque no he valurau todas as implicacions. R: En belsetán a cheminación ye un fenomeno identitario que cal refirmar con a grafía; d'atra man, ye imposible sistematizar l'emplego d'un grafema con dos pronuncias ta un ambito local sin cayer en o risque d'acotolamiento d'o mes feble. Se tracta d'un asunto menor que afecta exclusivament a una variedat y, tanchencialment, a atras en as que ya quasi ha desapareixiu, por o que a trascendencia en a globalidat d'a luenga ye minima. SE DESESTIMA ESMIENDA 62: Estimaus academicos de l’Academia de l’Aragonés: En iste escrito os presentamos os nuestros parixers alredol de a proposa grafica que nos n’ez presentau. En primeras queremos presentar-os unas reflesions chenerals ta ir dentrado dimpués en as custions concretas. Debán de tot, queremos dar toz os nuestros parabiens y norabuenas por o buestro treballo y as buestras propuestas, porque no dixan d’estar un prenzipio ta dixar estraliau o tema d’as grafías en aragonés. O sistema grafico d’una fabla no ye una custión baladí. Fablas poderosas como l’alemán arroziegan sieglos de discutas sobre a representazión grafica, atras más amanadas como lo galego sustiene dos sistemas graficos inreconziliables, que no dixan de escarbar o desembolique de la luenga. Estamos debán de a nuestra luenga, l’aragonés, que en tiene de zercunstanzias unicas igual politicas que sozials, igual economicas que demograficas. Una luenga minoritaria y minorizada, con una base poblacional radida, analfabeta en a suya fabla, una dispersión demografica importán, o mesmo que a suya incomunicazión; con unos fautors psico y soziolingüisticos que cal conoxer y reconoxer. Caldrá preguntarse unas cuantas cosetas: Dende dó partimos? Pues partimos de unas normas graficas establidas en Uesca en 1987, fruito de o I Congreso de Normalización de l’Aragonés, un congreso ubierto, partizipatibo, lexitimo de punta ta coda. No nos perdamos que l’Academia, a nuestra academia, naxó fruito de o II Congreso, porque yera II Congreso pues o primero estió en o 87. En iste congreso d’o 87 s’apreboron unas normas graficas, que han estau as que, con diferens esitos, nos han lebau enta do estamos agora. Istas normas paten de diferens carenzias, achaquias y en bella bez ataques inchustificatos, pero no en son inamobibles. O Consello d’a Fabla ha exerziu de controlador d’a norma, creyó un organo interno (o Consello Asesor) que fue prebando de adautar determinadas formas a la norma grafica, de igual traza que muitas d’ixas proposas no han feito camino en l’aragonés, atras (pocas) sí. En cualsiquier traza tamién dezimos que ixe no yera o camino correuto y creyemos que s’ha contrimostrau. Sin dembargo, cualsiquier modificazión de a norma grafica s’abría teniu que fer dende as normas de o 87, a trabiés de modificazions u d’enmienda a la totalidá, en tot causo una proposa grafica eredera y modificadera de as, tamién nuestras, normas graficas. En iste punto pensamos que l’Academia no ha estau enzertada. Meter a o mesmo ran as grafías castellanas emplegadas ta escribir aragonés y más que más a declarazión de a entidad Sociedat de Lingüística, una declarazión zarrada, separadera y de raso amanada a la reyalida nuestra. A grafía de o 87 ha conseguiu a unidá grafica de l’aragonés dende fa cuasi 25 añadas, en as que a reyalidá sozial, cultural y mesmo politica en o respeutibe a la luenga ha cambeau asabelo; a literatura en aragonés ha crexiu y se puede dezir que ye a grafía que ha conseguiu que l’aragonés dixe d’estar solo que una luenga familiar, anque, como toz sabemos, encara manca muito ta que a suya situazión dixe d’estar cretica. Tot cal reconoxer-lo. Pero, si consideramos que ista grafía no responde a las nesezidaz autuals u futuras d’a luenga, caldrá cambear-la, modificar-la, pero modificar no ye refusar-la de tot, fendo d’ista grafía cualcosa espernible y refusable. Por tot o debandito, nusatros entendemos ista proposa dende l’alazet de as normas de o 87, y tamién por ixo escribimos istas linias rispetando ixa norma. Ta qué queremos fer serbir a norma grafica? A norma grafica, debán de a situazión autual de l’aragonés, ha de tener como primer oxetibo l’alfabetizazión de a poblazión que charra aragonés. Dito asina, o simple ye pensar que contra más se parixca a la castellana, más esito en tendrá. Anque ista fuera a reyalidá, que posiblemén lo ye, no debemos arrullar atras balors que cal tener en considerazión, a primera de todas pribar o suizidio lingüistico, que podría plegar por dos camins, la uno adautando a grafía castellana, la otro fendo unas normas tan apegadas a l’eruditismo y a la etimoloxía que nos faya olbidar ta quí ban endrezadas y ta qué las femos. Un idioma como l’aragonés amenista una grafía que, antimás d’estar útil, se pueda emplegar, que amane a la chen enta l’aragonés, que faiga que cualsiquier presona, siga “patrimonial” u no pas, s’interese por l’idioma, y no que la xorronte porque, bellas begatas, leyendo a propuesta de grafías de l’Academia, parixe que uno d’os criterios ye estau: Ta qué fer as cosas fázils podendo fer-las difízils? Pourquoi faire simple quand on peut faire compliqué? - Por qué escribir “uello” y “uego” cuan toda la chen diz “güello” y “güego”? - Cómo caldrá prenunziar correutamén “arctico”: “árctico”, “ártico”, “arctíco”, “artíco”...? - “Accentuar” se prenunziará: “accentuar”, “azentuar” u mesmo podremos prenunziar “azentugar”, fablando con correzión lingüistica? - Por qué “prochecto”, cuan l’aragonés no ha eboluzionau en ixa “ch” (anque abría de fer-lo) y, sin dembargo conserba a “ct” cuan en reyalidá ha eboluzionau enta “ut”? Ye que balen dos criterios opuestos t’a mesma parabra? - Si tan malo ye t’as “nuebas teunolochías” emplegar os tochez, porqué tantos siñals diacriticos?, Ye que istos fan millor pacha con os teclaus d’ordenador? - Si os toponimos compuestos cal escribir-los troxaus y deseparaus con guions, como “Xabierre-Gai”, tamién caldrá escribir “La-Puebla-De-Castro”? - Si cal escribir “santchuanada”, escribiremos tamién “Montsnegros”? - Y, en iste orden de cosas, ¿se podría considerar como soluzión t’a “bipolaridá” d’os partizipios -ato/-au escribir-los remataus en –atum? Dominamos a fonetica de l’aragonés? De bez que imos enantando prou en a sintautica de a luenga, imos dixando por “sabidas” pro cosas de a suya fonetica, premitiz que fayamos zeprén en dos custions: - La un, a confusión entre os fonemas /tS/ y /S/ en tot l’aragonés ozidental, mesmo a definizión prezisa de o fonema /tS/ en ixa zona. Charramos de a zona ozidental pero caldría planteyar si no estaría un fenomeno más estendillau. En cuanti esto, no se bei tratau en istas proposas, talmén estaría menister dixar bella puerta ubierta. - La otro, a inclusión u no pas de o fonema /y/, u millor /J/ en o sistema fonetico aragonés. En isto, o mesmo por os estudios publicaus con por o comportamiento fonetico de atras zonas istoricamen aragonesofablans parixe prudén un planteyamiento más serioso y, sinzeramén, no tan simple que o se presenta en ista proposa. Nos pensamos que debemos enantar más en estudios fonoloxicos de l’aragonés, o que no priba ta cosa a combenenzia d’ista proposa. Qué tipo u familia grafica queremos? Ye zierto que a grafía de l’aragonés ye un poco una rara avis en o nuestro entorno, pero no menos que a grafía de l’italiano, a que más fázil teneba pillar o criterio etimoloxista. Creyemos que a soluzión está en trobar a chusta metá. A grafía tamién ye un logotipo, ye una imaxen de marca, creya identidá u la esmonta. Pensamos que cal una rebisión grafica ta l’aragonés, pero tamién pensamos que igual cal frenar a tiempo, no dixar-nos pasar dos u tres lugars. Tampoco no cal arrullar t’o fumaral as bentizinco añadas de grafía. Qué pues?, emplegar a grafía como meyo ta plegar en oxetibos. Ye ista proposa más que una norma grafica? De raso sí. Dezaga d’a proposa que nos presentaz tresminan custions normatibistas de muita traszendenzia. Y no lo beigaz como cretica, pero ye zierto, ye más, abiera estau imposible esfender istas grafías sin refirmar-las en a reforma (u creyazión) d’una norma lingüística. O documento que proposaz tiene debaxo atra napa enreligada que igual requeriba de más debate u reflesión. Esiste periglo de sustituzión lingüística? En o punto 2.3.1, cuan fabla d’a “Historicidat” diz: “Totz os elementos lingüisticos d’una propuesta habran d’estar realment existents en a luenga. Ta la grafia se valurara la existencia de bella tradicion. Ta la neolochia no ye obligatorio”. A o respeutibe dezir que bella grafía propuesta, no ye que no en tiengan de tradizión en aragonés, ye que plegan a describir formas lingüisticas que no son aragonesas, por meter bel exemplo: a custión d’a “ct”. Por muito que siga etimolochica a forma “recto”, y por muito que se dude d’a “historicidat qüestionable” de “reuto”, lo que ye platero ye que ista zaguera ye una forma aragonesa, cosa que no ye a forma “recto”, “tractor”, “pacto”... Tamién cal parar cuenta que caso d’escribir con as consonans “-ct-, se rematará prenunziando ixa –ct-, y con ixo s’aconseguirá que as formas aragonesas más chenuinas, as que son bibas en a fabla popular, como “reuto”, “trautor”, “pauto”... pasen a estar formas bulgars u dialeutals, eszeuzions a la norma que no fería que dar una imachen de distanzia ya no solo que (como dizen beluns) entre l’aragonés común y as bariedaz territorials, sino entre a fabla escrita y a fabla oral. Cuala estará a consecuenzia d’ista “distanzia”: ye fázil, d’una man que chen que dica agora, con una u atra grafía, escribe en aragonés, dixe de fer-lo porque dixará d’estar identificau con una escritura que de garra traza reflexa l’aragonés oral; d’atra man, que chen que no siga tan niquitosa en ixo, dixará tamién d’escribir porque ba a estar analfabeto en a suya luenga y una cosa ye que se cretique un testo por tener mala calidá literaria, y atra porque tienga faltas d’ortografía; isto zaguero, ta un escritor ye muito más doloroso. Son enzertaus os criterios metoloxicos? Siñors academicos: un criterio ta fer una grafía puede estar que siga fázil, u simpla. Iste puede estar un criterio, puede estar que mesmo bueno, u talmén no pas. Pero lo que no se puede demandar con una propuesta de nuebas grafías como a que presentan ye que calga estudiar ta fer-lo bien, porque, ta escribir correutamén s’amenista: aprender griego, latín y, como poco, manullar, anque solo siga que con un conoximiento meyo, no pas fundo, bellas luengas modernas como l’anglés u o franzés. Nusatros calculamos que, ta poder escribir aragonés correutamén, con bella guaranzia de no tener guaires erranzas, ferían falta a lo menos de dos a tras añadas d’adedicazión cuasi esclusiba. Cuan ya se son alquirius ixos conoximientos filolochicos, ye a ora de prenzipiar a estudiar lingüistica, porque, antimás d’a etimolochía d’una parabra (que ya conoxeremos por os nuestros conoximientos d’as luengas clasicas), caldrá parar cuenta si ye un cultismo, semicultismo, estrancherismo, una forma patrimonial “d’historicidat no qüestionable” u ye vulgarismo, y, seguntes a suya clasificazión, mirar-nos d’emplegar una forma y no pas atra. Si será difízil ista grafía, que una de as mayors asoziazions esfensoras de l’aragonés, en o rezién cartel d’unas chornadas, ya ye feito con bella falta d’ortografía: ye que cal estudiar ta saber que “desembolique” cal escribir-lo con “b” y no con “v” como lo “desenvolver” castellano, porque tienen una etimolochía diferén. Suerte d’a mateta que en ixa mesma asoziazión i son beluns de os academicos que más han treballau en ista proposa grafica. Dixando iste discurso bella mica somarda, y sin querer presonalizar, creyemos que ta cualsiquier propuesta de grafía que se faiga ta l’aragonés cal parar cuenta d’a reyalidá sozial d’a nuestra luenga: pocos fablans, poco conzenziaus con a mesma superbibenzia de l’idioma y, a más gran parti, analfabetos (en a suya fabla). Con ista reyalidá, foter una grafía difízil difízil, como ye ista propuesta, contrebuyirá, más que más, a isolar a la poqueta chen que s’atriba a escribir en aragonés (que estarán menos que no agora), conseguindo antimás que os fablans no se reconoxcan en unas normas graficas que, entre atras custions, planteyan escribir parabras tan alueñadas d’a reyalidá como “advogacía”, “aracnido”, “trachecto”, “fuents”, “nueitz”, “hopar”, “scpetico”, “arctico”, “acceutar”, “santantonada”, “accentuacion”, “adchectivo”… R: Entendemos que ista esmienda aporta un concepto de grafía diverchent d'o que hemos planteyato en as nuestras publicacions (se veiga EDACAR nums. 5 y 6). En efecto, creyemos que ta dominar una ortografía cal estudiar-la, y que l'aprendizache se veye reforzau por a lectura; ta escribir castellano, portugués, catalán u francés no cal estudiar griego y latín. Quan os esmendants planteyan o tipo de grafía, dicen que a solución ye "en trobar a chusta metá", visión que compartimos pero, como se veye en o conchunto d'a sociedat, a equidistancia u o centro de gravedat d'a razón absoluta viene reivindicau por totz ta las propias ideyas. Tamién nusatros creyemos que hemos trobau, con un consenso difícil y aspro, localizar a equidistancia entre as grafías fonolochistas, as castellanizants, as etimolochicas estrictas, as meyevalistas, etc. Pero lo que sí ye cierto y obchectivo ye que iste ye un treballo naxiu d'o consenso entre as diferents visions, incluida, prou que sí, la fonolochista. Y caldría remerar aquí que o II Congreso ha suposau un salto qualitativo y quantitativo important respecto a lo primero, ya que arrocló a més sensibilitatz, a personas y colectivos que no yeran compromesos con ell ni con os suyos alcuerdos. No podemos contestar punto por punto tot que se planteya (a vida d'on humans ye curta), pero sí queremos deixar claro que a "realidat" d'a que podemos estar mes proximos u aleixaus no viene dictada por una grafía fonolochista (como pareix preferir o esmendant) ni por un sistema de vulgarización de terminos subsidiario d'un sistema de criterios. Contestamos contino a la qüestions concretas d'as esmiendas siguients. ESMIENDA 63: ESMIENDA 64: ESMIENDA 65: ESMIENDA 66: U estará muda en as secuenzias: que, qui, gue, gui. Y lebará dieresis en güe, güi, cuan calga la suya prenunzia. Creyemos que ye innezesaria a introduzión de qua /kwa/, quo /kwo/, qüe /kwe/, qüi /kwi/, pos se pueden grafiar como cua, cuo, cue y cui. Prenzipio d’a palabra según etimo d’orixen: 2.1.6. Vocalismo en adaptación de cultismos L’aragonés tiene preferenzia en esfer os iatos. Esta tendenzia s’imposa por denzima de as posibles etimoloxías, fueras de as adaptazions que seigan menister ta os nioloxismos, u con a lista que se faya de prefixazión latina y griega. Con esto entendemos que teatro contiene un iato que l’aragonés gosa esfer, tendendo a la prenunzia /tja2tro/ u /tEja2tro/ que quedaría reflexau en a grafía teyatro. ESMIENDA 68: 2. 2. Consonants. 2. 2. 1. 1. B b ESMIENDA 69: ESMIENDA 70: ESMIENDA 71: ESMIENDA 72: ESMIENDA 73: ESMIENDA 74: ESMIENDA 75: ESMIENDA 76: ESMIENDA 77: ESMIENDA 78: ESMIENDA 79: ESMIENDA 80: ESMIENDA 81: ESMIENDA 82: ESMIENDA 83: ESMIENDA 84: ESMIENDA 85: ESMIENDA 86: ESMIENDA 87: ESMIENDA 88: ESMIENDA 89: ESMIENDA 90: ESMIENDA 91: ESMIENDA 92: ESMIENDA 93: ESMIENDA 93: -------------
|
|